ŚWIĘTOCHŁOWICE
Miasto (60 000 mieszk., 275 m n.p.m.) w rejonie źródłowym rz. Rawy na Płaskowyżu Bytomsko-Katowickim, w pd. części Wyżyny Śląskiej. Ośrodek przemysłów: hutniczego (huta „Florian”, Zakłady Metalurgiczne „Silesia”), metalowego (Zakłady Urządzeń Technicznych „Zgoda”), węglowego (kopalnia „Polska”). Siedziba Urzędu Miasta.
Początki osadnictwa na terenie Świętochłowic sięgają poł. XII w. Pierwsze historyczne wzmianki zachowały się z 1295 (dotyczą wsi Chropaczów, od 1951 dzielnicy Świętochłowic) oraz z 1313 i 1320 (dotyczą Świętochłowic, a raczej Swientochlowicz, jak zapisano nazwę ówczesnej wsi). Do XVIII w. Świętochłowice nie stanowiły jednolitego organizmu osadniczego. Spotykamy bowiem Świętochłowice Górne, Dolne i Średnie, a wcześniej jeszcze Świętochłowice Wielkie i Małe. Były własnością różnych rodów szlacheckich. Od poł. XVI w. przez ponad 150 lat Świętochłowice Górne były własnością rodu Paczyńskich (herbu Topór, krewnych polskich rodów Tęczyńskich. Pileckich). W 1828 właścicielem świętochłowickich dóbr rycerskich został Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca. Podobną historię miała wieś Chropaczów, której właścicielem był (1806-26) król bawarski Maksymilian Józef. W 1826 nabył wieś hr. Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca. Od poł. XVIII w. istniało tu kilka folwarków, niektóre przetrwały do końca XIX w. W latach dwudziestych XIX w. w dobrach Donnersmarcków zaczął się rozwijać przemysł hutniczy i wydobywczy. W 1828 rozpoczęto budowę huty „Falva” (dzisiejsza huta „Florian”). Od 1825 czynna była w Chropaczowie kopalnia „Król Saul”, której współwłaścicielem był wspomniany król bawarski, a następnie kopalnia „Matylda”. W poł. XIX w. powstały tu huty cynku „Konstancja” i „Gabor”, dające początek przemysłowi cynkowemu. W 1857 od hr. Donnersmarcka zakupiła wymienione huty pierwsza utworzona na Górnym Śląsku spółka akcyjna – Śląska Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa Cynkowego we Wrocławiu (przeniesiona w 1876 do Lipin). W latach następnych Spółka zbudowała kolejne huty i walcownie cynku i nadała im nazwę huty „Silesia”. W 1838 założono w Świętochłowicach hutę żelaza „Eintracht”, posiadającą wielkie piece, koksownię, odlewnię, kuźnię i warsztaty mechaniczne (od 1887 fabryka maszyn, dzisiejsza huta „Zgoda”, specjalizująca się m.in. w produkcji dieslowskich silników okrętowych).
Wraz z rozwojem hutnictwa cynkowego i górnictwa węglowego na terenie Chropaczowa powstawała tu nowa osada fabryczna Lipiny (pierwotnie w poł. XVIII w., folwark którego właścicielem był wójt Lipina), w końcu XIX w. licząca ok. 16 000 mieszkańców. W 1878 Lipiny uzyskały status gminy, do której włączono wówczas część terenów gminy Chropaczów i Świętochłowice (m.in. Kolonię Piaśniki powstałą po 1862). W XIX w. zarówno Świętochłowice, jak i Chropaczów traciły swoje kolonie i tereny na rzecz nowo powstałych gmin (Nowych i Górnych Hajduk), miast (Królewskiej Huty) oraz starych ośrodków miejskich (m.in. Bytomia, Czarnego Lasu, kolonii „Kolina” i „Dworcowa”). W 2. poł. XIX w. większość małych kopalni została skonsolidowana. Powstały wówczas duże kopalnie „Śląsk” i „Matylda” w Chropaczowie (1883 i 1875) oraz „Niemcy” (od 1937 „Polska”) w Świętochłowicach (1873).
W latach osiemdziesiątych XIX w. pojawiły się pierwsze polskie organizacje -Stowarzyszenie Matek Chrześcijańskich w Lipinach, w 1886 Towarzystwo Alojzjanów w Lipinach (a w latach dziewięćdziesiątych w Zgodzie i Świętochłowicach). Również Towarzystwo Katolickich Robotników powstało jako pierwsze w Lipinach (1891), które jak alojzjanie prowadziło własny teatr amatorski wystawiający sztuki Piotra Kołodzieja z Siemianowic.
W 1901 utworzono w Lipinach gniazdo „Sokoła”, którego jednym z aktywnych członków był Feliks Maniura, a prezesem został pisarz ludowy i założyciel polskiej księgami w Lipinach Franciszek Kowol. Oddział „Sokoła” w Świętochłowicach powstał dopiero w 1914. Wśród innych towarzystw polskich były chóry, które w 1909 założono w Świętochłowicach (im. Stanisława Moniuszki) i Chropaczowie („Echo”), skupiające po ok. 100 członków. Tradycje polskiego ruchu kobiecego odnowione zostały w 1903 przez Janinę Omańkowską, organizatorkę polskiego ruchu kobiecego na Górnym Śląsku, która założyła w Lipinach Towarzystwo Kobiet.
Z Chropaczowem i Lipinami związani byli miejscowi twórcy i działacze narodowi: Walenty Winkler (1825-1888) – górnik z Chropaczowa, pisarz ludowy; Augustyn Świder (1886-1923) i Emanuel Imiela (1888-1953) z Lipin – poeci powstań śląskich. Świder- liryk i nowelista, Imiela – satyryk, bajkopisarz i dramaturg. Ze Świętochłowic pochodził Franciszek Borys (1877-1916), autor m.in. melodramatu „Chorzowianie”. Mieszkali tu przez pewien okres wspomniany już Franciszek Kowol (1879-1908) – pisarz ludowy, autor m.in. sztuki „Hutnicy”, oraz Augustyn Piecha (ur. ok. 1840) – poeta.