Ruda Śląska – historia
Dzieje miasta Ruda Śląska we współczesnych granicach rozpoczynają się od 1959, kiedy to połączono Rudę Śląską i Nowy Bytom. W skład miasta (począwszy od 1951) weszły dotychczas samodzielne miejscowości (Ruda. Godula, Orzegów, Bykowina, Halemba z Kłodnicą i Starą Kuźnią, Kochłowice, Chebzie, Nowy Bytom, Wirek i Bielszowice, Czarny Las, Radoszowy). Do lat pięćdziesiątych XX w. każda z osad spisywała swe dzieje na odrębnych kartach. Najdłuższą historię mają Kochłowice; wiadomo o istnieniu grodziska w poł. XIII w. Na przełomie XIII i XIV w. powstała na terenach rudonośnych wieś Ruda.
Z 1313 pochodzi pierwsza wiadomość o nadaniu rycerzowi Marcinowi przez księcia bytomskiego ziemi, na której wyrosła wieś Orzegów. O kuźnicach „Starej” i „Halembskiej” wspominają dokumenty z końca XIV i poł. XV w. Wzmianka o Wirku pochodzi z 1594 i dotyczy wzgórza, od którego późniejsza osada wzięła nazwę. W 200 lat później powstała wieś Bielszowice. Swój rolniczy rodowód ma również Bykowina, powstała prawdopodobnie w poł. XVIII w. jako osada obok folwarku. W poł. XIX w. powstały osady przemysłowe Chebzie i Godula w Orzegowie oraz osada hutnicza przy hucie „Pokój” w Czarnym Lesie (od 1922 Nowy Bytom).
Rozwój wszystkich osad wchodzących w skład Rudy Śląskiej uwarunkowany był rozwojem górnictwa i hutnictwa. Na terenach Rudy eksploatowano węgiel już w 1670, a w 1742 odnotowano istnienie pierwszej kopalni węgla kamiennego „Brandenburg” (dzisiejsza kopalnia „Wawel”), należącej do barona von Stechow. Z kopalnią związane są pierwsze wzmianki o katastrofach i pierwszych strajkach górników węglowych na Górnym Śląsku (chłopów pańszczyźnianych zatrudnionych w kopalni).
W końcu XIV w. na lewym brzegu Kłodnicy powstała kuźnica, zwana później Starą Kuźnią, a na pocz. XV w. na jej prawym brzegu Kuźnica Jurka Halemby. Pierwsza należała do panów na Pszczynie, druga – do właścicieli ziemi bytomskiej. W 1718 w Halembie uruchomiono wielki piec opalany węglem drzewnym, jeden z największych na Górnym Śląsku, czynny do końca XVIII w. Dalszy rozwój hutnictwa nastąpił na pocz. XIX w. W 1805 powstała w Wirku (Nowej Wsi) huta żelaza „Antonina”, czynna do końca XIX w. Siedem lat później Karol Godula (1781-1848) zbudował w Rudzie dla hr. Ballestrema, właściciela majątku rudzkiego, hutę cynku „Karol”, a w Wirku w tymże roku powstała również huta cynku „Hugo”, czynna do lat trzydziestych XX w. W poł. XIX w. uruchomiono kolejne cynkownie „Miłość” i „Nadzieja” (unieruchomione w 1925). Do dziś zachowały się hałdy przy ul. Nowary. W 1825 K. Godula uruchomił cynkownię w Chebziu („Morgenroth”)’. W 1838 kupcy bytomscy zbudowali w Czarnym Lesie kolejną hutę cynku „Rozamunda”. Dwa lata później, wraz z bankierami wrocławskimi, zbudowali oni hutę żelaza „Pokój”, czynną do dziś w Nowym Bytomiu (Czarny Las). W 1854 powstała w Orzegowie huta cynku „Godula”, a obok niej osada przemysłowa Godula. Zbudowali ją współpracownicy Karola Goduli, niekoronowanego króla cynku, o którym krążyło wśród ludu górnośląskiego wiele legend. Urodził się on jako syn leśniczego z Makoszów, ukończył gimnazjum w Rudach Raciborskich i rozpoczął pracę w dobrach Ballestrema. Dzięki samokształceniu i zdolnościom organizacyjnym przyczynił się do wzrostu wydajności w folwarkach Ballestrema oraz rozpoczął uprzemysławianie majoratu rudzko-biskupicko-pławniowickiego, budując kopalnie węgla i hutę cynku. Sam posiadał liczne udziały w kopalniach galmanu. Zakupił dla siebie majątek Orzegów i doprowadził do jego rozkwitu. Milionowy majątek zapisał Joannie Gryzik, córce swej gospodyni. Zmarł we Wrocławiu. Od 1908 spoczywa w kościele w Szombierkach, będących również jego własnością. Joanna Gryzik po uzyskaniu wykształcenia i nobilitowaniu do stanu szlacheckiego prawa (von Schamberg Godulla) została wydana za hr. Ulryka Schaffgotscha. Historię K. Goduli i J. Gryzik wykorzystał w powieści „Pokład Joanny” Gustaw Morcinek.
Kolejny etap uprzemysławiania terenów dzisiejszej Rudy Śląskiej przypadł na 2. poł. XIX w., kiedy to w Bielszowicach uruchomiono w 1863 kopalnię ,,Bielszowice”, a w 1899 kopalnię „Pokój” w Nowym Bytomiu.
Przekształcenie osad rolniczych w osady przemysłowe wprowadziło do nich kapitalistyczne stosunki. Powstawały robotnicze kolonie przyfabryczne wiążące pracobiorcę z pracodawcą. Mimo tych zależności na przełomie XIX i XX w. i w okresie międzywojennym wybuchały tu liczne strajki.
Większość zakładów przemysłowych należała do prywatnego koncernu Ballestremów oraz spółki akcyjnej „Oberbedarf”, w której Ballestremowie mieli swoje udziały. W latach międzywojennych właścicielem większości było Rudzkie Gwarectwo Węglowe i spółka huty „Pokój”, w których Ballestrem miał 85% udziałów. Pozostałe zakłady należały do koncernu Schaffgotscha. a po 1922 do spółki „Godula” w Chebziu, której głównym udziałowcem była rodzina Schaffgotsch.
W okresie powstań i plebiscytu mieszkańcy Rudy, Orzegowa, Goduli, Chebzia. Wirka, Bielszowic i Bykowiny licznie wstępowali do oddziałów powstańczych. Podczas plebiscytu ok. 70% mieszkańców opowiedziało się za Polską. W czerwcu 1922 gminy te zostały włączone do państwa polskiego. Na terenach Bytomia, które pozostały po stronie polskiej, utworzono gminę Nowy Bytom.
W latach międzywojennych jedynie Ruda spośród wymienionych wyżej osad otrzymała prawa miejskie (1939). W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 400 obywateli miasta. Większość miejscowości została wyzwolona 26-27 I 1945. W Polsce Ludowej prawa miejskie uzyskały: Wirek (1949) i Nowy Bytom (1951).
Od 1951 rozpoczął się nowy okres w historii Rudy Śląskiej. Do miasta przyłączono wówczas gminy Godulę i Chebzie, w 1954 Orzegów, a w 1959 pozostałe miejscowości: Halembę ze Starą Kuźnią i Kłodnicą, Wirek, Nowy Bytom, Bielszowice z Czarnym Lasem.
Po 1945 powstało kilka nowych zakładów przemysłowych. W 1955 uruchomiono zatopioną kopalnię „Wirek” jako „Nowy Wirek” oraz 3 nowe kopalnie: „Halemba” (1957) i „Śląsk” w Kochłowicach (1974); „Halemba-Głębinową” (1980), w której wydrążono szyb do głęb. 1100 m. Od 1962 pracuje elektrownia „Halemba”. Zmodernizowano hutę „Pokój”, gdzie uruchomiono Wydział Kształtowników Spawanych i Wydział Profili Giętych. W 1970 uruchomiono nowoczesne Zakłady Fotopoligraficzne RSW (Prasa-Książka-Ruch) obecnie ZW-P. „Concordia”, w których drukuje się m.in. widokówki i kartki pocztowe. Zmieniły się struktury zespołów mieszkaniowych. Dawne domki robotnicze, tzw. familoki, wypierane są przez nowe układy urbanistyczno-architektoniczne. Nowe osiedla powstały m.in. w dzielnicach: Halemba, Nowy Bytom (siedziba władz miejskich). Wirek, Godula.
Nadal trudno wytyczyć prawidłowy układ komunikacyjny, który zintegrowałby odległe od siebie dzielnice miasta. Podstawową przeszkodę stanowią liczne hałdy i zapadliska górnicze.