Zwierzyniec – historia

Na pocz. XVII w. Jan Zamoyski wzniósł tu drewniany pałacyk myśliwski, założył zwierzyniec i pstrągarnię. Powstały zwierzyniec, w którym przebywały żubry, łosie, jelenie, samy, daniele, dziki, rysie, a później także dzikie konie tarpany, został otoczony wysokim parkanem o dł. blisko 30 km. Na łowy Zamoyscy zapraszali znamienitych gości, m.in. królów Władysława IV, Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W XVII w. wzniesiony został w Zwierzyńcu pałacyk dla Gryzeldy z Zamoyskich Wiśniowieckiej (żony księcia Michała Jeremiego, matki przyszłego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego).

W l. 1653-64 przebywała tu Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien (1641-1716) – od 1658 r. żona Jana Sobiepana Zamoyskiego, następnie od 1665 r. żona Jana Sobieskiego (późniejszego króla Polski, wówczas marszałka wielkiego koronnego). Jan Sobieski i Maria Kazimiera zapewne tu się poznali. W tym czasie z jej inicjatywy dokonano przebudowy pałacu i parku, spiętrzono wody i utworzono stawy na dopływie Wieprza oraz założono teatr dworski na wyspie.

W 1 poł. XVIII w. Zwierzyniec jako ośrodek myśliwski i hodowlany podupadł. Dopiero w 2 poł. XVIII w. odbudowany został pałac myśliwski, wzniesiono murowaną kaplicę na wyspie jednego ze stawów (w miejscu teatru), założono nowy mały zwierzyniec usytuowany tak, by goście pałacu mogli oglądać z okien przebiegające zwierzęta.

Przez kilka miesięcy w 1794 r. przebywał tu Stanisław Staszic, wychowawca Aleksandra i Stanisława – synów Andrzeja Zamoyskiego. Stanisław Staszic tu napisał IV księgę „Rodu ludzkiego” i wspominał Zwierzyniec w swoich „Dziennikach z podróży”.

Na pocz. XIX w. Stanisław Kostka Zamoyski podjął próbę uprzemysłowienia ordynacji zamojskiej. Zwierzyniec stał się siedzibą nowo powstałej Administracji Generalnej Dóbr Państwa Ordynacji Zamojskiej, dla której wzniesiono zespół klasycystycznych budynków. Założono tu browar, gorzelnię i wytwórnię likierów, drukarnię, fabrykę maszyn rolniczych, przemysłowych i powozów (działała w l. 1804-83), później także tartak, fabrykę mebli i elektrownię. W Zwierzyńcu – wtedy osadzie urzędników – przebywało dużo przedstawicieli polskiej inteligencji.

W okresie zaborów był to jeden z prężniejszych ośrodków polskości. 4-9 kwietnia 1831 r. w trakcie nieudanej wyprawy na Wołyń (zakończonej internowaniem w Austrii) zatrzymał się z korpusem wojska gen. Józef Dwernicki. W czasie powstania styczniowego zorganizowany został oddział pod dow. Hugona Gramowskiego, który na krótko zdobył Tomaszów Lubelski. Założono tu też szpital, w którym leczono rannych powstańców (m.in. uczestników bitwy pod Panasówką).

Na pocz. XX w. z polecenia właścicieli Zwierzyniec upiększono przekomponowując jego zieleń, sadząc wiele drzew egzotycznych. W lecie 1905 r. na zaproszenie Maurycego Zamoyskiego (pełniącego wówczas funkcję przewodniczącego Komitetu Opiekuńczego warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych) do Zwierzyńca przybył ze swoimi studentami na plener malarski Konrad Krzyżanowski – prof. warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Znane są jego dwa „Pejzaże ze Zwierzyńca” przechowywane w Muzeum Narodowym w Warszawie i w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

We wrześniu 1939 r. w pobliżu Zwierzyńca walczyły oddziały polskie z 75 pułku piechoty pod dow. mjr. Tadeusza Chodorowskiego (pod Białym Słupem) i Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej pod dow. płk. Stefana Roweckiego (późniejszego gen. „Grota” – dowódcy AK).

W czasie okupacji hitlerowskiej prężnie działały w okolicy oddziały partyzanckie głównie ZWZ-AK. W samym Zwierzyńcu przebywało dowództwo 9 pułku piechoty AK. W I. 1940-41 w pn. części Zwierzyńca swoją siedzibę miała niemiecka firma budująca drogi przyfrontowe i lotniska polowe. Zatrudniani w niej byli jeńcy francuscy sprowadzeni tu z obozu w Rawie Ruskiej (obecnie Ukraina), później także jeńcy radzieccy.

W l. 1942-43 r„ w trakcie prowadzonej przez Niemców akcji wysiedleńczej w barakach należących wcześniej do wspomnianej firmy budowlanej utworzony został obóz przejściowy dla Polaków. W obozie tym wybierano małe dzieci o rysach aryjskich, które kierowano następnie w głąb Niemiec w celu ich zniemczenia. W lipcu i sierpniu 1943 r. udało się wydostać stąd 273 dzieci w wieku od 1 do 12 lat w ramach akcji wykupu dzieci od pilnujących ich Niemców, akcji prowadzonej z inicjatywy i na koszt Róży i Jana Zamoyskich.

Po II wojnie światowej Zwierzyniec rozwinął się jako ośrodek turystyczny, a w 1990 r. zostały nadane mu prawa miejskie.