ZABRZE

Miasto (203 000 mieszk., 220 m n.p.m.) położone na zach. krańcu Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego, w rejonie Wyżyny Śląskiej nad rz. Bytomką. Duży ośrodek przemysłu ciężkiego: kopalnie węgla („Zabrze”, „Makoszowy” i „Pstrowski”), koksownie („Zabrze”, „Jadwiga”, „Makoszowy”,,Zaborze”), fabryka maszyn górniczych, fabryka lin i drutu, przedsiębiorstwo konstrukcji stalowych i urządzeń przemysłowych „Mostostal” S.A., ważny ośrodek kulturalno-naukowy (teatr dramatyczny, Filharmonia Górnicza, Dom Muzyki i Tańca, dwa muzea, tygodnik „Głos Zabrza”, kilka instytutów naukowo-badawczych i biur konstrukcyjno projektowych, m.in. Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Zakład Polimerów i Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Fundacja Rozwoju Kardiochirurgii profesora Z. Religi, II Wydział Lekarski Śląskiej Akademii Medycznej). Katedra i Klinika Kardiochirurgii Śląskiej Akademii Medycznej, gdzie prof. Z. Religa przeprowadził jako pierwszy w Polsce (1985) udaną transplantację serca. Siedziba Urzędu Miasta.

Większość interesujących zabrzańskich budowli pochodzi z przełomu XIX i XX w. i usytuowana jest przy ul. Wolności. Jest to najstarsza (1819) i najdłuższa (9 km) droga komunikacyjna miasta, biegnąca z Gliwic do Rudy Śląskiej i Chorzowa. Pod nr. 193 kościół paraf, z l. 1863-66, w budynku pod nr. 286 w l. 1918-22 mieściła się Polska Rada Ludowa i Powiatowy Komisariat Plebiscytowy, pod nr. 305 jeden z większych hoteli Górnego Śląska „Monopol”, pod nr. 318 fabryka lin i drutów z 1855, założona przez Adolfa Deichsela. Dalej obiekty górnicze, m.in. Klub Górnika, hala (nr 392), boisko sportowe. Pod nr. 401-404 kopalnia „Zabrze” (dawna „Luiza”) założona w 1791. Z nią łączył się pierwotny Kanał Kłodnicki z 1805. Kanał prowadził sztolniami wykutymi w pokładach węgla i na powierzchnię wychodził pod wsią Zaborze, skąd tzw. akweduktem docierał do Kłodnicy. Jedno z wejść do kanału znajdowało się do 1955 na skwerze przy ul. Miarki (pomnik Karola Miarki).

Przy ul. 3 Maja 19 w eklektyczno-secesyjnym gmachu (1874—1907) d. starostwa zabrzańskiego – Muzeum Górnictwa Węglowego. Placówka otwarła podwoje 4 XII 1979. Gromadzi zabytki z zakresu historii, techniki i kultury górniczej. Posiada wystawy stałe: Dzieje polskiego górnictwa węglowego; Koksownie węgla w ujęciu historycznym; Stroje i insygnia górnicze; Kopaliny ziem polskich; Piśmiennictwo górnicze; Od węgla do nylonu; Izba i kuchnia górnicza; Wnętrze mieszkalne z przełomu XIX i XX w. Przy tej samej ulicy pod nr. 91 znajduje się unikatowy w skali europejskiej podziemny skansen „Guido”, oddział Muzeum Górnictwa Węglowego. Zlokalizowany został w części wyrobisk kopalni istniejącej do 1856 i będącej własnością hr. Guidona Henckla von Donnersmarcka. Podczas zwiedzania zobaczyć można zachowane w naturalnym stanie stare i współczesne wyrobiska górnicze na poziomach 170 i 320 m (m.in. stajnie dla koni, chodniki drążone w litej skale, wyrobiska korytarzowe w różnych typach obudowy, komory o pow. 400 i 600 m: po urządzeniach odwadniających oraz komory do prób z nowo skonstruowanymi urządzeniami), maszyny i urządzenia stosowane w dawnym i współczesnym górnictwie węglowym (np. kompresor z 1914, elektryczna maszyna wyciągowa z 1927), różnego typu kołowroty i kolejki do transportu materiałów. Czas zwiedzania od 2,5 do 3 godz.

Skansen czynny jest dla zwiedzających od wtorku do piątku -zjazd do podziemi o godz. 8, 10 i 12. Zbiórka uczestników wycieczek grupowych na godzinę przed zjazdem w bramie kopalni (ul. 3 Maja 91) lub półtorej godz. przed zjazdem w gmachu muzeum (ul. 3 Maja 19). Grupy wycieczkowe liczące do 20 osób zgłaszać należy z kilkudniowym wyprzedzeniem. Turyści indywidualni dołączani są do grup zorganizowanych po wcześniejszym zgłoszeniu uczestnictwa w Muzeum Górnictwa Węglowego-Zabrze, ul. 3 Maja 19, tel. (0-32) 171-12-41 w. 223, 171-88-31, 171-65-91.

W grudniu 1993 udostępniono drugi skansen górniczy „Królowa Luiza” przy ul. Wolności 402, tel. (0-32) 171-52-11 w. 417. Zwiedzanie (od wtorku do piątku) w godz. 10-14. Czas zwiedzania ok. 1 godz. Wcześniejsze zgłaszanie grup wycieczkowych, tel. (0-32) 171-52-11 w. 417, 171-88-31 w. 33, 171-65-91. Skansen na terenie kopalni, założonej w 1791, obejmuje budynek maszynowni i nadszybia szybu „Camall” wraz z wieżą wyciągową. W budynku czynna maszyna wyciągowa z 1915 uruchamiana dla uczestników wycieczek. Obok Muzeum Górnictwa pomnik Wincentego Pstrowskiego.

Przy ul. Wolności pod nr. 466 neogotycki kościół św. Franciszka z Asyżu z l. 1884-85, a pod nr. 504 drewniany kościół św. Jadwigi z 1930. Przy pl. Krakowskim 9 Muzeum Miejskie, tel. (0-32) 171-56-80. Wystawy stałe: Rzemiosło artystyczne XVI-XX w., Porcelana europejska XVIII-XX w., Judaica. Muzeum czynne: od wtorku do niedzieli w godz. 10-14, w czwartek 10-18.

Przy ul. Roosevelta 104 kościół św. Józefa z l. 1930-31 o ciekawej architekturze, a przy ul. gen. de Gaulle’a 17 Dom Muzyki i Tańca, w którym występowały znakomite zespoły i artyści z wielu stron świata. Fundacja Rozwoju Kardiochirurgii prof. Z. Religi organizuje tutaj począwszy od 1992 roku wielkie koncerty „Serce za serce” dedykowane najofiarniejszym darczyńcom Fundacji, którzy otrzymują srebrną statuetkę „Oskar Serc”. Do tej pory w zabrzańskim Domu Muzyki i Tańca wystąpili: Monserrat Caballe i Jose Carreras, June Anderson oraz Michel Legrand i Chris de Burgh.

Najstarsza część Zabrza zachowała się przy ul. Starowiejskiej, gdzie m.in. kapliczka z 1651, stare chałupy, resztki zabudowań gospodarczych i folwarcznych oraz familoki z XIX w.

W Zabrzu znajduje się wiele pomników i tablic pamiątkowych ku czci poległych i rozstrzelanych powstańców śląskich (1919-45), płyt. Jest tu także pomnik Wincentego Pstrowskiego, odlany wg proj. Mariana Koniecznego (w pobliżu Muzeum Górnictwa Węglowego).