Zabrze – historia

Zabrze – historia

Współczesne Zabrze to zespół osad rolniczych powstałych w różnych okresach. Najstarsze tradycje mają Biskupice, odnotowane w dokumencie z 1243, wydanym przez księcia opolskiego Mieszka II, stwierdzającym że jest to wieś kościelna. należąca do biskupów wrocławskich. Inna z osad – Mikulczyce. odnotowana w 1311 jako wieś rycerska, należała do Dobiesława z Mikulczyc. W tym też czasie po drugiej stronie brzegu rz. Bytomki powstawała dopiero (na wprost Biskupic) nowa osada Zabrze (1305).

Do XVIII w. Zabrze. Biskupice i Zaborze oraz Makoszowy były typowymi osadami rolniczymi produkującymi żywność dla pobliskich miast górnośląskich. W poł. XVIII w. hr. Maciej Wilczek z Ujazdu przyczynił się do rozwoju osadnictwa w rejonie Zabrza. Powstały wówczas m.in. osady: Maciejów. Pawłów Górny i Dolny. Kończyce. Z jego inicjatywy powstały też pierwsze zakłady przemysłowe. W 1774 uruchomił w Zabrzu wielki piec i fryszerkę. W 1790 powstała kopalnia węgla „Luiza” (dziś ..Zabrze Zachód”), będąca przez dłuższy czas największą kopalnią na świecie. Siedem lat później otwarto kopalnię węgla koksującego „Concordia”. W 1810 Zabrze przestało być wsią kościelną, w związku z likwidacją dóbr kościelnych i klasztornych przez państwo pruskie, a jej właścicielem został król bawarski, który w 1826 sprzedał dominium zabrzańskie b. landratowi bytomskiemu hr. Karolowi Łazarzowi Henckel v. Donnersmarck. W 1850 ten odstąpił je z kolei swemu synowi Guido, który uruchomił hutę i nowe kopalnie, by w 1872 przekształcić je w spółkę akcyjną „Donnersmarckhutte A.G.”

W 1873 w ramach nowego podziału administracyjnego przeprowadzonego na Śląsku Zabrze zostało siedzibą władz powiatowych. Wówczas było już dużą osadą przemysłową na szlaku linii kolejowej Wrocław – Mysłowice (1846) i nad Kanałem Gliwicko-Zabrzańskim (1823). Od poł. XIX w. za sprawą Donnersmarcków i Borsiga powstały tu nowe zakłady przemysłowe: huta „Donnersmarck” (1851), dziś „Zabrze” i „Borsig” (1862), fabryka kotłów parowych (1853), fabryka lin, jedna z największych na kontynencie (1855). kopalnie węgla: „Jadwiga” (1861), „Guido” (1872), „Ludwik” (1873), „Zabrze-Wschód” (1876). koksownia „Zabrze” (1884), elektrownia (1896). Przemysłowcy niemieccy, a zwłaszcza Borsigowie, odegrali pierwszoplanową rolę w germanizacji ludności polskiej Górnego Śląska. Zabrzanie uparcie trwali przy języku polskim, stroju i tradycjach ludowych. W 1902 większość dzieci uczęszczających do szkół zabrzańskich posługiwała się wyłącznie językiem polskim. W I. 1903-07 i 1912 z okręgu zabrzańskiego posłami do parlamentu berlińskiego wybierani byli Polacy: Wojciech Korfanty i Wojciech Sosiński. W listopadzie 1918 oprócz zabrzańskiej Rady Robotniczo-Żołnierskiej powstała Polska Rada Ludowa z dr. Stanisławem Kobylińskim i Pawłem Dubielem na czele.

W 1905 do gminy Wielkie Zabrze wcielono Stare Zabrze, Małe Zabrze i wieś Dorotę, która liczyła wówczas ok. 56 000 mieszkańców. Polska nazwa przetrwała aż do 1915, kiedy to rząd berliński zatwierdził patriotyczną prośbę radnych niemieckich z 3 XII 1914, którzy pod nieobecność radnych polskich przegłosowali zaledwie kilkoma głosami wniosek o przemianowanie Zabrza na Hindenburg.

W okresie powstań śląskich Zabrze było jednym z ośrodków ruchu powstańczego. W III powstaniu zabrzanie wystawili Pułk Powstańczy im. Stefana Czarnieckiego dowodzony przez Franciszka Szyndzielorza. Podczas plebiscytu większość opowiedziała się za przyłączeniem do Polski. Po podziale Górnego Śląska w 1922 Zabrze znalazło się w granicach Niemiec, a dziesiątki Polaków musiało przenieść się do Polski, aby uniknąć szykan. Pozostali organizowali się w związki i stowarzyszenia polskie, m.in. należeli do Związku Polaków w Niemczech.

W 1922 Zabrze otrzymało prawa miejskie jako największa gmina w Europie (65 000 mieszk.). Pięć lat później przyłączono do niego gminy: Zaborze, Biskupice i Maciejów. 24 I 1945 do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Po 1945 miasto awansowało z ośrodka przemysłowego do poważnego ośrodka naukowego; tutaj utworzono Śląską Akademię Medyczną i tutaj powstały liczne instytuty naukowo-badawcze. Zabrze szybko się przeobrażało. Powstały nowe osiedla robotnicze. W 1951 powiększono granice miasta o gminy: Mikulczyce, Grzybowice, Pawłów, Kończyce, Makoszowy.

W latach powojennych (1947) znane z inicjatyw podejmowanych przez Wincentego Pstrowskiego, górnika kopalni „Jadwiga” (dziś „Pstrowski”), o udział w socjalistycznym współzawodnictwie pracy. Podczas swej wizyty w Polsce prezydent Francji, gen. Charles de Gaulle, wypowiedział słynne słowa: „Zabrze najbardziej polskie z polskich miast”. Innej sławy dostarczył i dostarcza KS „Górnik” Zabrze, dysponujący największą w Polsce (dla rozgrywek halowych) halą widowiskowo-sportową.

W Zabrzu działa stowarzyszenie regionalne – Towarzystwo Miłośników Zabrza, które od 1964 jest m.in. organizatorem dorocznej imprezy „Zabrzański Wrzesień”, a w l. 1967-1986, wspólnie z muzeum zabrzańskim, wydawało rocznik „Kroniki miasta Zabrza” (obecnie samodzielnie).