ŁABUŃKI

We wsi grodzisko datowane na wczesne średniowiecze o nazwie Okopy Szwedzkie leżące na tarasie rz. Łabuńki, wśród podmokłych łąk, na zach. od szosy Zamość-Tomaszów Lubelski, na skraju parku pałacowego. Ma kształt niskiego, ściętego stożka o wys. 1,5 m. Porośnięte drzewami i krzewami. Murowany pałac z pocz. XIX w. zbudowany zapewne wg proj. Christiana Piotra Aignera i Fryderyka Baumana. Obok murowana oficyna z XIX w. Całość otoczona parkiem z 1 poł. XIX w. z zachowanym układem wodnym. Na pd.-wsch. krańcu wsi cmentarz z I wojny światowej w 20 mogiłach zbiorowych i 7 pojedynczych pochowanych jest 209 żołnierzy armii rosyjskiej i 100 armii austriackiej poległych w 1914 r. Na nim także pomnik z 1967 r. upamiętniający 2 członków ZMP zabitych na tym cmentarzu w 1951 r. W sąsiedztwie bardzo zaniedbany cmentarz prawosławny, d. greckokatolicki.

ŁABUNIE

Wieś, siedziba urzędu gminy. W 1435 r. w Łabuniach erygowano parafię rzymskokatolicką. W XV-XIX w. własność Zamoyskich. Na pocz. XVIII w. Jan Jakub Zamoyski zbudował tu pałac. W 1922 r. pałac został przez ówczesnego właściciela dóbr – hr. Aleksandra Szeptyckiego podarowany ss. Franciszkankom Misjonarkom Maryi w dowód wdzięczności za opiekę w Odessie nad jego chorą na gruźlicę córką. Siostry założyły tu swój pierwszy w Polsce nowicjat.

21 września 1939 r. 9 bateria z III dywizjonu 3 pułku artylerii lekkiej pod dow. por. Zenona Tarasiewicza wykazała się wyjątkowo dużą skutecznością, niszcząc ok. 30 pojazdów niemieckich (samochodów pancernych, terenowych i motocykli).

Kościół paraf. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Dominika, murowany, wzniesiony w 1605 r., przebudowany w 2 poł. XVIII w. i w 1855 r. Obok murowana dzwonnica z 1879 r., murowana kaplica z 1901 r. (obecnie galeria obrazów) oraz drewniana kapliczka Matki Boskiej z pocz. XX w. Całość otoczona murowanym ogrodzeniem z 1763 r. z bramą główną, bramką, 2 kapliczkami i 18 figurami świętych. Pałac murowany z 1 poł. XVIII w. wzniesiony wg proj. Efraima Schroegera lub Jerzego de Kawe, przebudowany w l. 1933-36. Obok 2 oficyny, 2 pawilony i stajnia – wszystkie z końca XVIII w. W pałacu, odbudowanym po zniszczeniach ostatniej wojny mieszczą się klasztor żeński ss. Franciszkanek oraz dom rekolekcyjny diecezji zamojsko-lubaczowskiej. Całość otoczona częściowo zdziczałym, rozległym parkiem krajobrazowym z poł. XVIII w. W parku kopiec upamiętniający powstańców 1863 r. i rozplanowany na rzucie koła cmentarz rodziny Szeptyckich (ostatnie pochówki w 1994 r.) oraz zakonny franciszkanek. Aleja zabytkowa prowadząca w kierunku wsi Majdan Ruszowski składająca się z 46 lip drobnolistnych o obw. pni 160-450 cm i 15 klonów pospolitych o obw. pni 180-265 cm. Inna, mniejsza aleja zabytkowa – przy drodze do Ruszowa składa się z 13 lip drobnolistnych o obw. pni 165-410 cm. Na cmentarzu rzymskokatolickim 9 mogił zbiorowych, w których pochowanych jest 225 żołnierzy WP poległych w 19-21 września 1939 r. i wśród których 2 pomniki (z 1950 i 1984 r.) upamiętniające poległych.

3 km na wsch. rez. przyrody „Łabunie” utworzony w 1959 r. na pow. 110,83 ha. Ochronie podlega prześwietlony las sosnowy Z domieszką brzóz, dębów i grabów z licznymi polankami, na których rosną rzadkie gatunki roślin stepowych z miłkiem wiosennym (Adonis vernalis), lnem złocistym (Linum flavum), omanem wąskolistnym (Inula ensifolia) turzycą niską (Carex humilis). Występują tu także ostrożeń pannoński, wisienka karłowata, kostrzewa walezyjska, gółka długoostrogowa i obuwik pospolity. Osobliwością faunistyczną jest unikatowe w Polsce stanowisko pluskwiaka (Caloris pilicornic).