Szczebrzeszyn

Miasto (ok. 5600 mieszk.) położone na pograniczu Padołu Zamojskiego, Roztocza Środkowego i Roztocza Zachodniego, nad rz. Wieprz. Siedziba urzędu gminy.

Zachował się d. układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i siecią ulic dostosowaną do ukształtowania terenu. W rynku murowany ratusz wzniesiony w 1830 r. i pomnik poświęcony ofiarom II wojny światowej. Pozostałość zamku – budynek zw. Basztą (ul. Klasztorna 22), murowany z kamienia ok. 1538 r., wielokrotnie przebudowywany. Usytuowany w miejscu d. grodziska, datowanego na wczesne średniowiecze. Grodzisko usytuowane było na wzniesieniu wśród mokradeł, nieopodal rz. Wieprz. Miało plan nieregularnego prostokąta i strome zbocza od pd. wsch. oraz fosy i wały ziemne wzmocnione częstokołem z pozostałych stron. Na terenie majdanu odnaleziono pozostałości chat z kamiennymi piecami – datowane na X w. W sąsiedztwie grodziska natrafiono na cmentarzysko szkieletowe z XII-XIII w. Kościół paraf. św. Mikołaja Biskupa, murowany, wzniesiono w l. 1610-20 staraniem księdza Mikołaja Kiślickiego – dziekana i infułata kapituły kolegiaty zamojskiej, gruntownie został wyremontowany z przekształceniem dekoracji w l. 1897-98. Kościół jest trzynawowy, z wyodrębnionym prezbiterium i 2 kaplicami. Fasada jednowieżowa z zewnętrzną dekoracją renesansową. Na zewnętrznej wsch. ścianie prezbiterium kartusz z herbem Zamoyskich – Jelita. Wewnątrz m.in. bogata renesansowa dekoracja sklepień, a w renesansowym ołtarzu głównym za zasłoną obraz Rafała Hadziewicza z 1850 r. przedstawiający św. Mikołaja błogosławiącego dzieci. Obok kościoła murowana dzwonnica z kaplicą grobową z XVII w., nadbudowana w l. 1897-98 i plebania murowana z 2 poł. XIX w.

Zespół poklasztorny Franciszkanów. Kościół św. Katarzyny (pierwotnie Świętej Trójcy), murowany, zbudowany w miejscu wcześniejszej budowli drewnianej, wzniesiony po 1620 r. z fundacji Katarzyny i Tomasza Zamoyskich, trzynawowy, w stylu renesansu lubelskiego, w 1783 r. zamieniony na koszary wojskowe, w 1813 r. przekazany szarytkom i adaptowany na szpital. W 1883 r. przekazany siostrom prawosławnym – krzyżankom, przebudowany po 1883 r., rekoncyliowany pod obecnym wezwaniem w 1919 r. Prezbiterium ułożone jest skośnie w stosunku do nawy głównej. Klasztor (obecnie szpital) murowany, wzniesiony ok. 1638 r., rozbudowany w l. 1841 -43, przebudowany w XX w. W szpitalu tym pracował społecznik i regionalista dr Zygmunt Klukowski (1885-1959). Pozostałości ogrodu klasztornego z XVII w. otoczonego murowanym ogrodzeniem z XVII w. Dawna cerkiew greckokatolicka Uspieńska (Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), murowana, wzniesiona w 1560 r. z fundacji Stanisława Górki, zamieniona została na przeł. XVI i XVII w. na greckokatolicką. Od 1878 do 1918 r. świątynia ponownie służyła prawosławnym, później nie była użytkowana i popadała w ruinę. Od 1989 r. trwa jej remont. Wewnątrz zachowały się duże fragmenty polichromii renesansowej wykonanej ok. 1620 r. przez malarzy ruskich. Zwracają uwagę lite żelazne drzwi z datą 1560. W sąsiedztwie świątyni cmentarz przycerkiewny, na którym zachowały się fragmenty kilku płyt grobowych z XVIII i XIX w. oraz okazały jesion wyniosły o obw. pnia 310 cm.

Dawna bóżnica żydowska (obecnie dom kultury), murowana, pochodzi z pocz. XVII w., przebudowana w XVIII w., nakryta łamanym dachem polskim. W sali głównej znajduje się bogata sztukateria sklepienia i renesansowa kamienna szafa ołtarzowa (aron kodesz). Przy wejściu tablica pamiątkowa z 1991 r. z tekstem w językach polskim, hebrajskim i jidysz. Dawny sąd grodzki (obecnie Dom Harcerza, ul. Sądowa 13), murowany, wzniesiono w końcu XIX w. Zespół d. wojewódzkiej szkoły Zamoyskich (założonej tu w l. 1811-52 po likwidacji Akademii Zamojskiej), składający się z budynku głównego (obecnie Liceum Pedagogicznego) i 4 innych budynków szkolnych – wszystkie murowane z l. 1819-22.

W sąsiedztwie park rekreacyjny z pocz. XIX w. W szkole tej w l. 1816-22 kształcił się Rafał Hadziewicz (1803-86) – znany później jako malarz obrazów religijnych. W parku przy szkole pomnik dr. medycyny Zygmunta Klukowskiego (1885-1959) – pisarza, bibliofila, historyka, regionalisty i działacza społecznego. Klukowski był autorem „Dziennika z lat okupacji Zamojszczyzny 1939-44”, który jako dokument zbrodni hitlerowskich na narodzie polskim był wykorzystywany na procesie w Norymberdze w 1946 r., a pisarz był jednym ze świadków w tym procesie. Dr Klukowski był w latach powojennych dwukrotnie aresztowany za wspieranie zbrojnego podziemia poakowskiego, a jego syn – Tadeusz – za przynależność do podziemnej organizacji został skazany na śmierć. Pomnik wykonany został wg proj. Bogdana Koczwara.

Drewniany zajazd (ul. Zielona 16) zbudowany w latach sześćdziesiątych XIX w. Liczne domy murowane i drewniane (ok. 60 obiektów) z XVIII (np. na pl. Kościuszki i u podnóża Baszty), XIX i pocz. XX w.

Na cmentarzu rzymskokatolickim kaplica św. Leonarda, murowana, wzniesiona w 1908 r. oraz kilkaset wartościowych artystycznie nagrobków kamiennych i żeliwnych z XVIII-XIX w., m.in. Brandtów (Włodzimierza – zm. 1844 r. i Stanisława – zm. 1845 r.), wykonany w poł. XIX w. w czerwonym piaskowcu, a także mogiła powstańców 1863 r. (monumentalny postument z końca XIX w. z tablicą umieszczoną w 1937 r.), pomnik poświęcony żołnierzom WP poległym we wrześniu 1939 r. i żołnierzom AK działającym w rejonie Szczebrzeszyna, kwatera 24 żołnierzy WP, grób dr. medycyny Zygmunta Klukowskiego (1885-1959). Cmentarz żydowski o pow. 2 ha, częściowo ogrodzony. Zachowało się ok. 380 nagrobków, z których najstarszy datowany jest na 1720 r. Nieopodal wejścia pomnik z 1991 r. poświęcony martyrologii Żydów w czasie II wojny światowej. Na cmentarzu tym 5 dębów szypułkowych uznanych za pomniki przyrody o obw. pni 270-520 cm. Kapliczka słupowa z 1655 r. (przy ul. Zamoyskiej) prawdopodobnie upamiętnia opuszczenie Szczebrzeszyna przez ostatniego kalwina.