Szczebrzeszyn – historia

W średniowieczu na lewym brzegu Wieprza znajdował się gród obronny, zapewne należący do Grodów Czerwieńskich. W sąsiedztwie grodu była przeprawa przez rzekę na szlaku handlowym z Rusi na Małopolskę i do Czech. Przy przeprawie powstała osada, z której przed 1378 r. utworzone zostało miasto (potwierdzenie praw nastąpiło w 1398 r.). W 1352 r. istniała tu cerkiew prawosławna. W 1394 r. wzmiankowany był drewniany kościół rzymskokatolicki św. Mikołaja Biskupa, wzniesiony z fundacji Dymitra z Goraja – ówczesnego właściciela Szczebrzeszyna. W 1398 r. utworzono parafię rzymskokatolicką. W l. 1570-1593 świątynia zamieniona była na zbór kalwiński. W 1398 r. również z fundacji Dymitra z Goraja ufundowany został drugi kościół – Świętej Trójcy, w którym osadzeni zostali franciszkanie. W XVI w. w Szczebrzeszynie założona została gmina żydowska. W 1598 r. miasto wraz z okolicami włączono w skład ordynacji zamojskiej. W końcu XVI w. i 1 poł. XVII w. Szczebrzeszyn był ośrodkiem kalwinizmu. 23 listopada 1672 r. zawiązała się tu konfederacja zw. szczebrzeszyńską, zainicjowana przez hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego – późniejszego króla Polski, prymasa Michała Prażmowskiego i wojska koronne. Wymierzona była przeciw stronnikom króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego zjednoczonym w konfederacji gołąbskiej zawiązanej 16 października 1672 r. Została zawieszona w 1673 r. W l. 1772-1809 miasto było w zaborze austriackim, w l. 1809-15 w Księstwie Warszawskim, następnie do 1918 r. w Królestwie Polskim. W I. 1811-52 działała tu szkoła wojewódzka przeniesiona z Zamościa. 25 stycznia 1863 r. w pobliżu miasta miała miejsce bitwa powstańców pod wodzą H. Gramowskiego z oddziałami rosyjskimi. Na przeł. XIX i XX w. był to silny ośrodek chasydyzmu. Tu działał słynny cadyk Elimelech Hurwitz. Od 27 września do 8 października 1939 r. miasto zajęła Armia Czerwona, a nową władzę pospiesznie tworzyli komuniści polscy i żydowscy. W czasie okupacji niemieckiej – hitlerowcy dokonali eksterminacji zamieszkałych tu Żydów, a 1-10 lipca 1943 r. wysiedlili z miasta i okolic całą ludność polską do obozu przejściowego w Zwierzyńcu na ich miejsce osiedlając kolonistów niemieckich. 31 sierpnia 1943 r. utworzono tu gminę niemiecką o nazwie „Deutsche Landgemeinde, kreis Zamosc”. W ostatnich latach powiększono granice miasta włączając do niego osiedle przy cukrowni „Klemensów” oraz Szperówkę. Ze Szczebrzeszyna pochodzili m.in. Józef Brandt (1841-1915) – malarz batalista, Wojciech Basai (Bazeusz, zm. po 1570 r.) – kanonik, profesor Akademii Krakowskiej w l. 1562-64 i Jan Siestrzeński (1841-1915) – pionier polskiej fonetyki.