Sławatycze – Jabłeczna

SŁAWATYCZE

Wieś na Równinie Kodeńskiej, w pobliżu granicy polsko-białoruskiej. Około 1500 mieszk., siedziba urzędu gminy. Drogowe przejście graniczne. Nazwa zapewne wywodzi się od wschodnio-słowiańskiego imienia Sławat. Wieś położona jest nad samym Bugiem, który płynie w szerokiej dolinie tworząc liczne ramiona i starorzecza.

Sławatycze były wczesnośredniowiecznym targowiskiem. Do końca XV w. stanowiły własność królewską, następnie otrzymał je dworzanin krakowski Ursuł Wołoszyn, po nim Michał Bohusz i Sanguszkowie. Miasto lokowane przez książąt Prońskich przed 1577 r. Później własność Leszczyńskich, którzy założyli tu w 1 poł. XVII w. zbór ewangelicko-reformowany.

Od poł. XVII w. do 1825 r. miasto było własnością Radziwiłłów, którzy włączyli je do swych olbrzymich włości. W l. 1830-87 własność książąt Wittgenstein (wtedy utrata praw miejskich), a w I. 1887-1915 książąt Hohenlohe. II lipca 1863 r. miała tu miejsce zacięta bitwa oddziałów powstańczych J. Jankowskiego, A. Zielińskiego i K. Krysińskiego, liczących łącznie ponad 1100 ludzi, z kawalerią rosyjską i 6 rotami piechoty carskiej. O zwycięstwie Polaków zadecydowało uderzenie na tyły przeciwnika i wprowadzenie do walki kosynierów. W walce poległo 170 Rosjan i 70 Polaków.

Kościół paraf. Matki Boskiej Różańcowej, murowany, neorenesansowy, z l. 1913-19, z zespołem obrazów z XVII-XVIII w. Cerkiew prawosławna Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z przeł. XIX i XX w., w stylu bizantyjsko-eklektycznym, wystawiona przez rząd carski. Kilka chałup drewnianych z przeł. XVIII i XIX w., zabudowa przeważnie drewniana typu wiejskiego. Wiatrak koźlak z pocz. XX w., drewniany, oszalowany, z dachem naczółkowym podbitym gontem, skrzydła uszkodzone. Pomnik ku czci poległych i pomordowanych zaprojektowany przez H. Zwolakiewicza. Cztery cmentarze: rzymskokatolicki, prawosławny, unicki i żydowski.

5 km na pn. Jabłeczna. Wieś na Równinie Kodeńskiej, na zboczu szerokiej dol. Bugu. Kościół paraf. Przemienienia Pańskiego, d. cerkiew unicka, drewniany z 1750 r., przebudowany w 2 poł. XIX w. Na zewnątrz duża współczesna rzeźba Chrystus na krzyżu – wykonana przez Tadeusza Niewiadomskiego. Dawny klasztor Żeński prawosławny, murowany z końca XIX w., obecnie budynek administracyjny zakładu rolnego. Dawne seminarium prawosławne, murowane, z końca XIX w., obecnie szkoła podstawowa. Dwa drewniane wiatraki koźlaki: z 1889 i 1926 r.

2 km na wsch. od Jabłecznej prawosławny zespół klasztorny: cerkiew św. Onufrego, murowana z l. 1839-40, kaplica Świętego Ducha, drewniana z l. 1905-08; kaplica Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, drewniana z l- 1905-08, klasztor męski, murowany z l. 1839-40, brama-dzwonnica przy cerkwi, murowana z poł. XIX w. W jego otoczeniu zespół 44 dębów szypułkowych o obw. do 770 cm.

Klasztor założony zapewne w końcu XV w. Po ogłoszeniu unii brzeskiej w 1596 r. był jednym z nielicznych na Podlasiu, który nie przyjął unii i cały czas był głównym ośrodkiem prawosławia na Podlasiu i ziemi chełmskiej. Po 1596 r. został siedzibą prawosławnych biskupów chełmskich, następnie należał do diecezji słuckiej, z kolei do metropolii kijowskiej, od 1795 r. miał zwierzchnictwo biskupa z Bukowiny, od 1815 r. biskupa w Mińsku, a od 1835 r. rolę tę spełniały arcybiskupstwa w Warszawie i Nowogeorgijewsku. Wtedy zamiast remontu wzniesiono nowe budynki i świątynie. Po 1875 r„ czyli po skasowaniu unii na tym terenie, klasztor pełnił rolę centrum prawosławia. Mnisi zajmowali się działalnością społeczną i charytatywną mającą przekonać unitów do prawosławia. Przy klasztorze utworzono szkołę dla psalmistów, których kierowano do powstałych w miejsce unickich – parafii prawosławnych, oraz szkołę kształcącą nauczycieli paraf, szkółek przycerkiewnych. Liczba zabudowań klasztornych powiększyła się wtedy do 10 budynków. Od 1905 r. Jabłeczna należała do reaktywowanej prawosławnej diecezji chełmskiej. W tym czasie rozbudowano zespół klasztorny, m.in. budując kaplicę bł. Sergiusza i Hermana nad Jez. Białym (obecnie na terenie Białorusi), powiększając cerkiew św. Onufrego oraz budując szkołę gospodarstwa wiejskiego dla rolników prawosławnych. Po 1905 r. – tj. po wydaniu tzw. ukazu tolerancyjnego, na mocy którego unici mogli wybierać, czy przechodzą na rzymski katolicyzm, czy na prawosławie – klasztor wzmógł działalność agitacyjną, uruchamiając w 1912 r. nawet swoją filię w Dratowie k. Lubartowa i organizując atrakcyjne szkolenia w zakresie różnych rzemiosł dla dzieci. W l. 1915-18 klasztor wobec zagrożenia przez wojska niemieckie został ewakuowany do Moskwy. Po powrocie mnichów pełnił jedynie funkcje religijne wśród prawosławnej ludności Podlasia. W 1942 r. zespół klasztorny, w tym biblioteka i archiwum, został zniszczony przez Niemców. Od 1944 r. klasztor był jedynym męskim klasztorem prawosławnym w Polsce, a obecnie jednym z nielicznych – obok Supraśla i Ujkowic k. Przemyśla. Od 1974 r. w Jabłecznej istnieje Wyższe Seminarium Duchowne. W 1994 r. powstało tu Muzeum Cerkiewne gromadzące ikony, księgi cerkiewne, szaty i sprzęt liturgiczny. W klasycy stycznej, murowanej i tynkowanej cerkwi klasztornej, zbudowanej ok. 1840 r. na planie krzyża greckiego i zwieńczonej kopułą, na uwagę zasługują ikonostas z trzema parami drzwi oraz ikony św. Onufrego – z XV w. i Matki Boskiej – z XVIII w. Jabłeczna jest celem prawosławnych i ekumenicznych pielgrzymek, zwłaszcza 24 i 25 czerwca (święto patrona – św. Onufrego) i 28 sierpnia (święto Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny).