Nysa

NYSA

Miasto (49 000 mieszk., 180 m n.p.m.) nad Nysą Kłodzką. Ośrodek przemysłowy (Zakłady Urządzeń Przemysłowych produkujące m.in. kompletne wytwórnie kwasu siarkowego i Fabryka Samochodów Dostawczych Polonez Truck, Citroen C-15 firm FSO-Motor Daewoo i Citroen. Urząd Miasta i Gminy.

Osada targowa na szlaku handlowym Praga – Kłodzko – Opole – Kraków, znana już w XI w., obok której w 1134 Bolesław Krzywousty miał zbudować gród obronny. Od 1138 w posiadaniu biskupów wrocławskich. Przed 1223 Nysa została lokowana przez biskupa Wawrzyńca na prawie flamandzkim, a w 1245 przez jego następcę biskupa Tomasza I, na prawie magdeburskim. Po walkach z księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem i ugodzie zawartej w 1287 Nysa występowała jako stolica księstwa biskupiego (od 1342 w jego skład wchodziły Otmuchów, Grodków). Od tej pory następował szybki rozwój miasta. Nysa otrzymała mury miejskie fundacji biskupa Przecława z Pogorzeli. Rozwijał się handel i rzemiosło. W XV w. powstały pierwsze monumentalne budowle, które przetrwały do naszych czasów (np. kościół paraf. św. Jakuba). Miasto przeżywało swój rozkwit w XVI i XVn w. znane na Śląsku jako ośrodek kulturalny, artystyczny i naukowy. Od 1417 było tu czynne gimnazjum parafialne, a od XVII w. kolegium jezuickie „Carolinum”, w którym pobierał naukę m.in. przyszły król polski Michał Korybut Wiśniowiecki. W XV i XVI w. wielu synów nyskich mieszczan studiowało w Akademii Krakowskiej, a nawet pełniło w niej zaszczytne funkcje. W l. 1489-90 Bernard Mikusz Krotinpul był jej rektorem. W poł. XVI w. miasto liczyło ok. 7500 mieszk. i skutecznie rywalizowało z Wrocławiem w dziedzinie handlu, rzemiosła i kultury. W okresie wojny trzydziestoletniej zostało poważnie zniszczone, również w czasie powodzi w 1783 i wielkiego pożaru w 1807. Zakończył się okres świetności miasta. Rozbudowa twierdzy i garnizonu pruskiego.

W XVIII w. miasto otrzymało dodatkowy system obronny w postaci fortyfikacji bastionowych typu staroholenderskiego, a po 1741 typu pruskiego. Powstał wówczas m.in. fort Prusy. System obronny przetrwał do 1918, a do 1903 Nysa była twierdzą pruską. Do 1924 zlikwidowano część obwarowań.

W 1847 Nysa otrzymała połączenie kolejowe z Brzegiem i Wrocławiem, a 30 lat później z Kędzierzynem i okręgiem przemysłowym Górnego Śląska. Miasto liczyło wówczas ok. 14 000 osób. Po likwidacji twierdzy do Nysy zaczął wkraczać przemysł (pocz. XX w.), powstały tu m.in. odlewnie żelaza, fabryki maszyn, browary i inne zakłady przemysłu spożywczego. Miasto i mieszkańcy otrzymali wodociągi (1878), kanalizację (1888) i prąd elektryczny (1907).

24 III 1945, po zaciętej walce, twierdza hitlerowskiego oporu została zdobyta przez oddziały Armii Czerwonej. 80% miasta legło w gruzach.

Po 1945 rozpoczęto odbudowę miasta, zwłaszcza jego historycznych zabytków. Równocześnie wznoszono nowoczesne dzielnice mieszkaniowe.

Z miastem związanych jest wiele wybitnych nazwisk ludzi, którzy się tu urodzili. Są to m.in. Bernard Grzimek (1909-1987), wybitny zoolog; Konrad Bloch (ur. 1912), biochemik, laureat nagrody Nobla w 1964, mieszkający w USA.

Mimo zniszczeń wojennych stare miasto zachowało średniowieczny układ przestrzenny. Zniknęła tylko jedna dominanta – ratusz miejski doszczętnie zniszczony w 1945. Ze średniowiecznego systemu obronnego posiadającego 28 baszt i 4 wieże bramne przetrwały dwie – XIV- i XV-wieczna, wieże bram miejskich – Ziębicka (ul. Chopina) i Wrocławska (ul. Wrocławska), które otrzymały w XVI w. renesansowe attyki oraz fragmenty murów w okolicy Bramy Wrocławskiej, klasztoru Bożogrobców i dawnej kurii biskupiej.

Z XVII- i XVIII-wiecznych fortyfikacji austriackich i pruskich zachowały się w zespole dolnym resztki wałów i bastion św. Jadwigi, a w zespole górnym, po drugiej stronie Nysy – fort gwiaździsty Prusy.

Najcenniejszym zabytkiem miasta jest monumentalna gotycka katedra św. Jakuba i św. Agnieszki, będąca jednocześnie jednym z najwspanialszych przykładów architektury sakralnej w Polsce. Trzynawowy kościół halowy o sklepieniu krzyżowym i gwiaździstym z 19 kaplicami (w tym 2 barokowe), 2 zakrystiami i 3 kruchtami ma wymiary ok. 69 m dł., 25,5 m szer. i 76 m wys. (wys. wnętrza nawy – 28 m). Przykryty jest stromym 27-metrowym dachem. O wielkości świątyni i jej dachu świadczy pow. 4000 m2, na której pokrycie zużyto 128 000 sztuk rzymskiej dachówki ułożonej na stalowej konstrukcji o wadze 176 ton. Odbudową kierował arch. Feliks Kanclerz. Kościół wzniesiony został na pocz. XV w. w miejscu XIII-wiecznej świątyni, przez Piotra Frankensteina z Ząbkowic z fundacji biskupa Wacława, księcia legnicko-brzeskiego. W 1582 budowa chóru muzycznego z fundacji bpa Marcina Gerstmanna. Przebudowany w l. 1677-79, restaurowany w l. 1889-95 i regotyzowany po 1938 i 1957 (wnętrze, w tym kolumny), odbudowa po spaleniu w 1945 (1957-60).