JASTRZĘBIE-ZDRÓJ
Miasto (103 500 mieszk., 240 m n.p.m.) na pd. Płaskowyżu Rybnickiego, w bocznej dolince rz. Szatkówki, prawego dopływu Olzy. Siedziba Urzędu Miasta.
Wiadomości o wsi Jastrzębie pochodzą z przełomu XV i XVI w. W l. 1859-62 odkryto tu źródła solanki jodo-bromowej i bogate złoża borowin w Połomi. W maju 1861 hr. Feliks von Kónigsdorf uruchomił „Zdrojowisko Jastrzemb” jako Zakład Kąpielowy i Pijalnię Wód. W 1862 oddano nowy Zakład Kąpielowy z zastosowaniem odkrytej borowiny. Osada rolnicza szybko przerodziła się w miejscowość uzdrowiskową coraz częściej odwiedzaną przez chorych na gościec. Dla zakładu zdrojowego wzniesiono na terenie leśnego parku odpowiednie budynki (niektóre przetrwały do dziś) z łaźniami do kąpieli solankowych, kwasowęglowych i borowinowych. oddział elektroterapii, wodoleczniczy, inhalacyjny. W 1890 powstały tu sanatoria dla dzieci różnych wyznań religijnych, zapoczątkowując renesans uzdrowiska. W I. 1896-1939 dobra ziemskie i zakład kąpielowy należały do rodziny Witczaków. W 1911 dr Mikołaj Witczak uruchomił nowoczesny budynek kuracyjny na 100 łóżek (dziś pawilon III PPU). W 1912 oddano nowy budynek kąpielowy z wieżą ciśnień. Po I wojnie światowej powstało tu 17 nowych budynków kuracyjnych, a w I. 1926-29 wzniesiono dom kuracyjny „Wojskowe Letnisko”, od 1938 „Łazienki Parkowe”, czynne do 1994. W 1928 otwarto sanatorium im. Józefa Piłsudskiego na 100 łóżek dla inwalidów wojennych i powstańczych (dziś Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla dzieci po chorobie Heinego-Medina i po chorobie Little’a). W dziesięć lat później huta „Baildon” w Katowicach zbudowała sanatorium „Hutnik”, a magistrat m. Katowice zakład dziecięcy „Katowiczanka” (od 1973 oddział ginekologiczno-położniczy szpitala miejskiego). Budynki sanatoryjne „Hutnik”, „Pokój” i „Jastrzębianka”, będące od 1957 w gestii FWP, przekazano dla służby zdrowia, w których od 1963 mieści się szpital miejski.
W 1991 Jastrzębie-Zdrój utraciło prawa kurortu, a w 1994 zamknięto Sanatorium Uzdrowiskowe. Większość sanatoriów znalazła nowych właścicieli. Majątek Sanatorium został skomunalizowany i przejęty przez miasto, które dba o ich właściwe zagospodarowanie. Przeprowadza się kapitalne remonty i adaptacje na cele kulturalne i oświatowe, m.in. w Domu Zdrojowym powstała filia Miejskiego Ośrodka Kultury, a „Łazienki” przewidziano na muzeum regionalne. W sanatorium „Dąbrówka” otworzy podwoje Club z pijalnią wód solankowych, a w dawnym Sanatorium Spółki Brackiej, w 1997 uruchomiony zostanie Oddział Zamiejscowy Uniwersytetu Śląskiego.
W Jastrzębiu-Zdroju nie zapomniano o swym rodowodzie, jakim jest solanka, którą wykorzystują dziś m.in. do wypieku smacznego chleba (Józef Gomola) czy do hodowli krów (w Szerokiej).
W 1955 Jastrzębie-Zdrój uzyskało prawa osiedla, a w 1963 prawa miejskie. Liczyło wówczas 5383 mieszkańców i 23 km2 (od 1975 ok. 90 km2). W l. 1955-83 w rejonie Jastrzębia powstało 9 nowoczesnych kopalni węgla w związku z ustawą sejmową (1954) o budowie Rybnickiego Okręgu Węglowego („1 Maja”. „Szczygłowice”, „Jastrzębie”, „Moszczenica”, „Zofiówka”. „Borynia”, „Pniówek”, „Suszec”). Obok starego Jastrzębia Uzdrowiska wyrosło nowe miasto. W 1978 liczyło już 98 000 mieszkańców. Wybudowano wiele nowych i funkcjonalnych obiektów, m.in. halę sportowo-widowiskową o interesującej konstrukcji (Górnicze Centrum Kultury przy ul. 11 Listopada 2a). Współczesne centrum powstało naprzeciw Osiedla im. Arki Bożka, po przeciwległej ul. Średnicowej. W mieście komfortowy hotel „Diament” z lądowiskiem dla helikopterów.
W Jastrzębiu Górnym kościół barokowo-klasycystyczny z 1825 z wieżą czołową przykrytą barokowym hełmem. Nawy przykryte sklepieniem żaglastym. Do Jastrzębia-Zdroju na osiedle „Przyjaźń” przeniesiono w 1974 drewniany kościół z XVII w. (przebudowany w 1888) z Wodzisławia-Jedłownika. W Jastrzębiu-Zdroju, w pięknym Parku Zdrojowym, dziewiętnastowieczny Dom Zdrojowy (1862) i pijalnia wód z tego samego okresu.
Z Jastrzębiem związał swe ostatnie lata długiego życia światowej sławy prof. dr Rudolf Ranoszek (1894—1986) ur. w Moszczenicy Śląskiej – wybitny znawca Wschodu Starożytnego, kierownik Katedry Filologii Wschodu Starożytnego Uniwersytetu Warszawskiego. Pochowany na cmentarzu w Moszczenicy. Od 1990 Rada Miejska wydaje tygodnik „Jastrząb”.
W dzielnicy Borynia (11 km od centrum Jastrzębia) w zabytkowym parku klasycystyczny pałacyk z pocz. XVIII w. o dwóch kondygnacjach. Elewacje z płytkimi ryzalitami, pilastrami korynckimi i z dekoracją roślinną, gzyms profilowany i trójkątne przyczółki.
W dzielnicy Jastrzębia Bziu Zameckim, gdzie m.in. pokłady borowiny, piętrowy dwór obronny z XVII w. o jednym trakcie sklepionych izb oraz odbudowany w 1983 pomnik Niepodległości (wzniesiony w 1932, zniszczony przez hitlerowców w 1939). Przez Jastrzębie-Zdrój przebiega lub ma swój początek kilka szlaków turystycznych:
• Szlak Ewakuacji Więźniów Oświęcimskich – zn. niebieskie;
• Szlak im. Fudzińskiego – zn. żółte (Zebrzydowice – Jastrzębie Góme-Turza);
• Szlak Zebrzydowicki – zn. czarne (Zebrzydowice – Bzie Za-meckie);
• Szlak Powstańców Śląskich – zn. czerwone (Godów – Jastrzębie Zdrój – Szeroka).