ŻORY

Miasto (67 000 mieszk., 255 m n.p.m.) na Płaskowyżu Rybnickim nad rz. Rudą. Zaplecze mieszkaniowe dla pobliskich kopalni w Świerklanach i Suszcu. Siedziba: ABB Signal ZWUS Ltd., ABB „Zamech”, filii Cieszyńskiej Fabryki Maszyn Elektrycznych „Celma”, Korporacji Budowlanej „Fadom”, Zakładów Tworzyw Sztucznych „Krywałd-Erg” i Fabryki Rur Preizolowanych.

Pierwsza wzmianka o osadzie Żory pochodzi z 1240. a prawa miejskie otrzymała w 1272 od księcia opolskiego Władysława I. Swój rozwój miasto zawdzięczało korzystnemu położeniu na szlaku handlowym biegnącym z Polski do Czech i Węgier. Rozwinął się tu handel i rzemiosło. Żory znane były z dobrych sukien i artystycznego kowalstwa. W 1560 w Żorach było m.in.: 12 majstrów rzeźniczych, 10 piekarzy, 32 szewców, 20 tkaczy, 10 kowali, 5 stolarzy, 3 introligatorów, 3 księgarzy i 3 drukarzy, 6 grawerów, 2 płatnerzy. Miasto miało swój browar i 4 warzelnie soli sprowadzanej z Wieliczki oraz przywilej targu na bydło. Do XV w. Żory otoczone były wałem drewniano-ziemnym, który zastąpiono murem obronnym. W 1556 za odpowiednio wysoką opłatą złożoną cesarzowi Ferdynandowi Habsburgowi Żory uzyskały status wolnego miasta. Nękane były częstymi pożarami, a także przemarszami wojsk w okresie wojen husyckich (1430 i 1433), wojny trzydziestoletniej (1618-48), podczas przemarszu wojsk rosyjskich w 1734, pruskich w 1807 i francuskich w l. 1808-09. Po ostatnim wielkim pożarze w 1817 drewnianą zabudowę miasta zastąpiły domy murowane, do których budowy spożytkowano grube mury miejskie. Rozwój przemysłu w tym rejonie w 2. poł. XIX w. przyczynił się do ponownego ożywienia miasta. Miejscowa huta żelaza (odlewnia) wytwarzała m.in. maszyny, rury i garnki. inna fabryka zajęła się produkcją powozów, karet i dyliżansów, znanych w Niemczech i Rosji. Powstały też liczne cegielnie i młyn parowy. Odnowiono tradycje targów żorskich. Szczególnie dużym powodzeniem cieszyły się jarmarki końskie trwające przez kilka dni. W 1884 Żory uzyskały połączenie kolejowe z Orzeszem, a w l. 1910-13 z Wodzisławiem.

W l. 1919-21 obywatele Żor nie szczędzili krwi, walcząc w szeregach powstańczych. W III powstaniu śląskim mieli własną kompanię wchodzącą w skład 13 Pułku Piechoty, walczącą pod Rybnikiem. Mikołowem i Górą św. Anny. W czerwcu 1922 Żory powróciły do Macierzy. W latach międzywojennych miasto posiadało odlewnię żelaza, fabrykę maszyn, warsztaty tkackie i fabrykę magli i Uczyło 5869 mieszkańców (w 1936).

W styczniu 1945 Żory stały się punktem oporu cofających się wojsk niemieckich. Miasto zdobyły oddziały Armii Czerwonej i oddziały czechosłowackie dowodzone przez gen. Ludwika Svobodę. W 30. rocznicę wyzwolenia miasta odsłonięto tu pomnik Braterstwa Broni.

W czasie walk legło w gruzach ok. 80% zabudowy miejskiej, w tym gotycki kościół i ratusz, szkoła i szpital, mieszczańskie kamieniczki o niepospolitej urodzie. Miasto szybko dźwignęło się z ruin. Rozpoczęły pracę zakłady przemysłowe. Po 1961. kiedy to rozpoczęto budowę kopalni Rybnickiego Okręgu Przemysłowego, miasto zaczęło się rozbudowywać w kierunku zachodnim, wzdłuż drogi do Rybnika i Wodzisławia.

Stare centrum Żor zachowało piękny (logiczny), średniowieczny układ urbanistyczny oparty na owalu. W centrum prostokątny rynek, z którego naroży wychodzą pary ulic zamknięte ulicami ogólnymi (w obrębie dawnych murów), zbiegającymi się wraz z podłużnymi, łukowo biegnącymi do dwóch bram: Górnej i Dolnej, tworząc typowe wrzeciono charakterystyczne dla śląskich miast owalnicowych.

Najcenniejszym zabytkiem jest odbudowany kościół parafialny. Mury późnogotyckiego prezbiterium pochodzą z pocz. XVI w., przylegały wówczas do murów miejskich. Trzy nawy równej wysokości o sklepieniach krzyżowo-żebrowych z końca XVI w. Renesansowe cechy mają: absyda, zakrystia, kaplica i kruchty. Ośmioboczna wieża zwieńczona jest barokowym hełmem. Kościół żorski pokrewny jest w założeniach kościołom halowym w Gliwicach i Olkuszu. W kościele zachowały się z okresu reformacji epitafia mieszczańskie Grzegorza Łatanego (1618) oraz Wacława Linkego i jego żony Justyny (1704). Na starym cmentarzu, przy kościele, późnogotycki krzyż pokutny. Na granicy cmentarza z terenem przykościelnym zachowały się fragmenty miejskich murów obronnych.

W kamienicach mieszczańskich (XVIII, XIX w.) wyróżnić należy piękne, kamienne portale ze stalowymi skrzydłami bram i ornamentami. Spotykamy je w Rynku (nr 22, 23, 28), przy ul. Murarskiej (nr 7, 11, 13, 14, 19, 33, 35), ul. Szerokiej (nr 7, 10, 12, 14, 16, 20), ul. Szeptyckiego (nr 1, 4, 6, 9). Na szczególną uwagę zasługują kamienne portale przy Rynku nr 23, przy ul. Murarskiej 33 i 35 oraz ul. Szeptyckiego 4 (tu zachowała się klasycystyczna stolarka drzwiowa). Na uwagę i ochronę zasługuje parterowa zabudowa ul. Murarskiej z pocz. XIX w. wzniesiona wzdłuż d. murów miejskich, a ocalona od zniszczeń wojennych. Zniszczone pierzeje rynkowe po odbudowie straciły na proporcjach i funkcjonalności. Nie został odbudowany ratusz miejski. Mimo to Żory nadal szczycą się najcenniejszym z zachowanych na Górnym Śląsku układem owalnicowym oraz zachowanymi dużymi fragmentami (ok. 40%) murów obronnych między ulicami Ogrodową i Bramkową – widoczną z rynku w prześwicie ul. Koszarowej.

W mieście odbywa się wiele imprez kulturalnych, m.in. Międzynarodowy Festiwal Gitarowy, Żorskie Spotkania z Piosenką Żeglarską i Muzyką Folk „Sari”.

Skrzyżowanie dróg: w lewo do Pszczyny (20 km), w prawo do Rybnika (12 km). Na wprost do Cieszyna i Jastrzębia-Zdroju przez Świerklany.