TARNOGRÓD
Miasto (ok. 3000 mieszk.), siedziba urzędu gminy. Lokalny ośrodek przemysłowy i usługowy z miejscowym rolnictwem.
Miasto założone w 1567 r. staraniem Stanisława Tarnowskiego. W 1567 r. w Tarnogrodzie powstała parafia prawosławna, przed 1591 r. parafia rzymskokatolicka, a na pocz. XVII w. parafia prawosławna została zamieniona na greckokatolicką. W 1571 r. przywilej na osiedlanie się w Tarnogrodzie otrzymali Żydzi. Od 1588 r. miasto znalazło się w składzie ordynacji zamojskiej. Rozwijało się jako ośrodek handlu słynący zwłaszcza z dużych jarmarków.
26 listopada 1715 r. zawiązała się pod przewodnictwem Stanisława Ledóchowskiego konfederacja jednocząca szlachtę przeciwną Augustowi II i pobytowi wojsk saskich w Polsce. Zakończona została układem warszawskim w 1716 r., przyjętym przez Sejm Niemy w 1717 r. W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze austriackim, w l. 1809-15 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 do 1918 r. w Królestwie Polskim.
Za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym Tarnogród został pozbawiony praw miejskich w 1869 r. 15-17 września 1939 r. zacięte walki z Niemcami toczył tutaj 3 Pułk Ułanów z Krakowskiej Brygady Kawalerii armii „Kraków”. 28 września 1939 r. wkroczyli do miasta żołnierze Armii Czerwonej, którzy wzięli do niewoli polskich oficerów – późniejsze ofiary Katynia. W listopadzie 1942 r. hitlerowcy skierowali do obozu zagłady w Treblince blisko 2500 Żydów. 30 kwietnia 1943 r. hitlerowcy wywieźli z Tarnogrodu ok. 800 osób, kierując ich do obozów pracy przymusowej w Niemczech lub do obozu na Majdanku w Lublinie. W czasie II wojny światowej w rejonie Tarnogrodu aktywnie działały oddziały partyzanckie, głównie z AK i BCh. 23 lipca 1944 r. miasto spod okupacji hitlerowskiej wyzwoliły oddziały Armii Czerwonej i BCh Michała Myszki „Jawora”. W 1946 r. Tarnogród został zaatakowany przez sotnię UPA pod dow. „Kałynowicza”. W 1987 r. nastąpiło przywrócenie praw miejskich.
Zachował się małomiasteczkowy układ urbanizacyjny z dużym rynkiem, na którym pomnik ku czci mieszkańców miasta – ofiar II wojny światowej. W pobliżu rynku znajdują się d. jatki żydowskie. Na jednym z budynków dawny malowany szyld jednego z rzeźników.
Kościół paraf. Przemienienia Pańskiego, wzniesiono z fundacji Tomasza Antoniego oraz Jana Jakuba Zamoyskich w l. 1750-71 zapewne wg proj. Bernarda Meretyna. Murowany, późnobaroko-wy z rokokową dekoracją, trójnawowy, bazylikowy. Nawy boczne utworzono z połączonych arkadowymi przejściami ciągów kaplic. Wewnątrz bogate, barokowe wyposażenie malarskie i rzeźbiarskie. W nawie, prezbiterium i kaplicy rokokowa polichromia ze scenami z Nowego Testamentu. Barokowy ołtarz główny z poł. XVII w. został w 1783 r. przeniesiony z kolegiaty (obecnie katedry) zamojskiej z obrazem Przemienienia Pańskiego namalowanym w poł. XVII w., wzorowanym na dziele Rafaela. Po bokach ołtarza nad bramkami do niedawna były obrazy Domenica Tintoretto – „Sw. Jan Chrzciciel” i „Sw. Jan Ewangelista” z poł. XVII w. (oryginały zostały skradzione w 1994 r., obecnie zastąpione są kopiami). W ołtarzach zespół rzeźb barokowych przedstawiających świętych, proroków i aniołów. Obok kościoła murowana dzwonnica z 1770 r. i murowana plebania z 1930 r.
Kościół filialny św. Rocha (przy drodze do Sieniawy), drewniany, wzniesiony po 1600 r„ rozbudowany w XIX w. (dobudowa kruchty). Bez wieżowy z barokową sygnaturką umieszczoną pośrodku kalenicy, z zamkniętym trójbocznie prezbiterium. W jego sąsiedztwie d. cmentarz epidemiczny i krzyż z podwójnym ramieniem poprzecznym. Cerkiew prawosławna paraf. Świętej Trójcy, murowana, wzniesiona została w l. 1870-75. Pierwsza cerkiew w tym miejscu powstała w 1567 r., od pocz. XVII w. do lat czterdziestych XIX w. funkcjonowała jako greckokatolicka, później ponownie prawosławna. Na cmentarzu przycerkiewnym groby duchowieństwa prawosławnego. Bóżnica żydowska, murowana, wzniesiona w 1686 r., rozbudowana w pocz. XIX w. W Tarnogrodzie działali znani rabini Azriel ha-Lewi Aszkenazy, Natan ben Jaków z Lublina i Mosze Joszua Orenstein. Cmentarz żydowski (na Przedmieściu Różanieckim) założony na przeł. XVI i XVII w., o pow. blisko 1,8 ha, ogrodzony. Odnowiony w l. 1986 i 1990. Zachowało się ok. 200 nagrobków lub ich fragmenty, z których ułożono liczący ok. 70 m dł. mur. Kilka nagrobków ustawiono równoległe do tego muru. Stos nie uporządkowanych znajduje się we wschodniej części cmentarza.
Cmentarz Żydów – ofiar II wojny światowej, usytuowany przy wsch. brzegu zbiornika wodnego, nieopodal drogi do wsi Biszcza. Na cmentarzu pochowanych jest ok. 2 tys. Żydów z Tarnogrodu, zabitych przez hitlerowców w 1942 r. Na uporządkowanym w 1986 r. cmentarzu znajduje się pomnik z napisem w językach polskim, angielskim i hebrajskim oraz 7 macew usytuowanych na ziemnych mogiłach. Kilka pomników upamiętniających Żydów – ofiary publicznych egzekucji w mieście w czasie II wojny światowej. Łącznie zginęło wówczas blisko 1800 Żydów. Na cmentarzu rzymskokatolickim i prawosławnym (d. także greckokatolickim) mogiły 3 żołnierzy WP poległych 15 września 1939 r. W położonym na pn. zach. od wsi wąwozie Siekane znajduje się pomnik ku czci oddziału powstańców 1863 r., którzy zostali tu wycięci w pień przez Kozaków.