Trasa Wola Okrzejska – Okrzeja
WOLA OKRZEJSKA – Wieś na Wysoczyźnie Żelechowskiej, w pobliżu źródeł rz. Okrzejki. Siedziba Muzeum Biograficznego Henryka Sienkiewicza. Miejsce urodzenia Henryka Sienkiewicza (1846-1916) – pisarza, laureata literackiej Nagrody Nobla (1905 r. za „Quo vadis”). Wieś była własnością Cieciszowskich.
We dworze urodził się Henryk Sienkiewicz. Tu spędził też dzieciństwo, wychowywany przez babkę Felicjannę Cieciszowską. W 1855 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie podjął naukę w gimnazjum, a jego rodzice przenieśli się do Wężyczyna k. Latowicza. W Woli Okrzejskiej od 1873 r., tj. po śmierci swojej żony Stefanii z Cieciszowskich, przebywał ojciec pisarza Józef Sienkiewicz. W 1880 r. posiadłość Cieciszowskich poszła na licytację i nabył ją Żyd, Leon Bemsztajn. W czasie powstania styczniowego 21 lutego 1863 r. w pobliżu Woli Okrzejskiej doszło do bitwy pomiędzy oddziałem płk. Walentego Lewandowskiego a Kozakami płk. Reutlingera, a 26 września tegoż roku do potyczki pomiędzy oddziałem powstańców pod dow. Tytusa O’Byrn de Lassy pseud. „Grzymała” z Kozakami. 4 października 1939 r. pod Wolą Okrzejska miała miejsce zwycięska dla Polaków utarczka pomiędzy oddziałem kawalerii ppłk. Anatola Dworkina a zmotoryzowanym oddziałem niemieckim.
W l. 1799-1801 przebywał tu spokrewniony z Cieciszowskimi Joachim Lelewel.
W 1966 r., w 120 rocznicę urodzin i jednocześnie 50 rocznicę śmierci pisarza, dzięki staraniom kierownika miejscowej szkoły Antoniego Cybulskiego w wyremontowanej oficynie dworskiej otwarto Muzeum Biograficzne Henryka Sienkiewicza, które gromadzi wszelkiego rodzaju sienkiewicziana, ze szczególnym uwzględnieniem związków pisarza z rodzinnymi stronami. Eksponaty obrazują dorobek literacki pisarza, jego związki z Podlasiem, pobyt w Ameryce i działalność patriotyczną. Pokazano liczne dokumenty dotyczące pisarza i jego rodziny, a także dotyczące kopca Sienkiewicza w Okrzei, fotografie, wydania dzieł pisarza, dzieła sztuki związane z jego twórczością. W tej ostatniej grupie wyróżnia się obraz Fryderyka Pautscha (1887-1950) przedstawiający Bohuna, akwarela Franciszka Kostrzewskiego „Janko Muzykant”, kolekcja rzeźb ludowych inspirowanych twórczością pisarza i zbiór ekslibrisów. W 1996 r. muzeum otrzymało nową aranżację wnętrz. Wokół oficyny dworskiej pozostałości parku krajobrazowego z okazałymi drzewami.
OKRZEJA
Wieś na Wysoczyźnie Żelechowskiej, nad rz. Okrzejką.
Dawniej było to miasto lokowane w 1469 r. przez właściciela Okrzei, Macieja Grota. Parafia św. św. Piotra i Pawła erygowana była w tym samym roku. Drewniany kościół przez wiele lat znajdował się w rękach innowierców. Paweł Samborzecki, kolejny właściciel Okrzei, przywrócił go katolikom. Do 1637 r. Okrzeja należała do rodziny Samborzeckich, następnie do Jerzego Ossolińskiego, od XVII w. do rodziny Cieciszowskich, a w 1781 r. została odkupiona od krewnego Cieciszowskich z innej linii – Adama Cieciszowskiego, pradziada Henryka Sienkiewicza, wuja Joachima Lelewela. Drewniany kościół spłonął w 1776 r. Nowy kościół w stylu barokowo-klasycystycznym wybudowano w l. 1790-93 staraniem Teresy Cieciszowskiej i arcybiskupa mohylewskiego Kazimierza Cieciszowskiego. W czasie insurekcji kościuszkowskiej 6 października 1794 r. w Okrzei przebywał Tadeusz Kościuszko – naczelnik powstania. Tu nastąpiło połączenie oddziałów gen. Karola Sierakowskiego z częścią korpusu gen. Adama Ponińskiego. Tadeusz Kościuszko ponownie znalazł się w Okrzei w drodze do więzienia w Petersburgu po klęsce pod Maciejowicami. W l. 1799-1801 przebywał u swej ciotki Teresy z Lelewelów Cieciszowskiej Joachim Lelewel (1776-1861) – historyk i publicysta, późniejszy współtwórca Rządu Narodowego w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. W czasie pobytu w Okrzei i Woli Okrzejskiej, jak sam wspominał, znalazł bogaty zbiór książek, które rozbudziły w nim zainteresowania historyczne. W czerwcu 1831 r. do Okrzei po przegranej bitwie pod Łysobykami (obecnie Jeziorzany) wycofał się ze swym wojskiem gen. Antoni Jankowski. W okresie powstania styczniowego 21 lutego 1863 r. stoczył tu bitwę z Kozakami płk. Reutlingera oddział płk. Walentego Lewandowskiego. Poległo 16 Polaków. Działały tu także wtedy oddziały dowodzone przez gen. Michała Heydenreicha-Kruka – naczelnika wojennego województwa podlaskiego i lubelskiego, mjr. Józefa Leniec-kiego i ppłk. Józefa Jankowskiego pseud. „Szydłowski”.
9 czerwca 1843 r. w kościele okrzejskim brali ślub rodzice Henryka Sienkiewicza: Stefania Cieciszowska z Józefem Sienkiewiczem, a 7 maja 1846 r. został tu ochrzczony przyszły autor Trylogii i „Quo vadis”. W kancelarii parafialnej znajduje się oryginał aktu jego chrztu oraz księga pamiątkowa założona z okazji usypania w Okrzei kopca Sienkiewicza.
Z inicjatywy miłośników twórczości Henryka Sienkiewicza, w l. 1932-38, społeczeństwo usypało pamiątkowy kopiec, wzorowany na kopcu Mickiewicza w Nowogródku (obecnie Białoruś). Staraniem kustosza Muzeum Biograficznego w Woli Okrzejskiej Antoniego Cybulskiego 20 września 1980 r. odsłonięto pomnik Henryka Sienkiewicza, który wykonał wg własnego proj. Marian Gardziński. Pomnik został umieszczony na wierzchołku kopca, w miejscu pamiątkowego kamienia z 1938 r., który ustawiono u podnóża kopca.
Kościół paraf. św. św. Piotra i Pawła zbudowano w l. 1790-93 wg proj. Józefa Kannowskiego w stylu barokowo-klasycystycznym. W ołtarzach bocznych obrazy: św. Rodziny pędzla Franciszka Smuglewicza i św. Michała namalowany przez Józefa Buchbindera. Liczne epitafia. W 1974 r. nowe malowidła na stropie są dziełem Jana Molgi (w miejsce poprzednich, wykonanych przez Jana Kossowskiego w 1937 r.). W nawie przedstawiają one sceny: „Obrona Jasnej Góry” i „Dokąd idziesz Panie”, a w prezbiterium: „Zmartwychwstanie”. Od strony wsch. na zewnątrz kościoła obraz przedstawiający św. Antoniego (sgraffito z 1937 r. Jana Kossowskiego). Wewnątrz kościoła na ścianie pn. znajdują się epitafia Felicjanny z Roztworowskich Cieciszowskiej i Adama Cieciszowskiego, babki i dziadka pisarza, pochowanych w podziemiach kościoła, oraz odsłonięta w 1993 r. tablica z medalionem ufundowana przez Ignacego Mosia z Poznania, znanego kolekcjonera sienkiewiczianów, upamiętniająca chrzest w tym kościele Henryka Sienkiewicza. Medalion stanowiący powtórzenie kompozycji wykonanej przez Franciszka Blacka (1881-1959) przedstawia głowę pisarza z profilu. Na cmentarzu paraf, m.in.: grób matki Henryka Sienkiewicza – Stefanii z Cieciszowskich (zm. w 1873 r.), kwatera 31 żołnierzy polskich poległych we wrześniu i październiku 1939 r., pomnik na grobie 8 Polaków rozstrzelanych 24 stycznia 1943 r. za udział w partyzantce i za udzielanie jej pomocy oraz grób 10 nieznanych żołnierzy polskich poległych w 1920 r.