BEŁŻEC

Wieś na Roztoczu Środkowym, siedziba urzędu gminy. Węzeł komunikacyjny (duża stacja PKP).

Wzmiankowana w XVI w. jako własność Bełżeckich. Dzięki staraniom Samuela Lipskiego w 1607 r. miała miejsce lokacja miasta, ale okazała się niezbyt trwała – przed 1676 r. nastąpiła utrata praw miejskich. W l. 1918-19 Bełżec był miejscem zaciętych walk polsko-ukraińskich. Na pocz. listopada 1918 r. został zajęty przez wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej. 27 listopada Ukraińcy zostali wyparci przez oddziały polskie. W lutym 1919 r. Ukraińcy jeszcze dwukrotnie próbowali bezskutecznie zdobyć Bełżec. W l. 1940-41 hitlerowcy urządzili tu obozy pracy przeznaczone dla Cyganów (w parku dworskim Lipki) i Żydów (na polach Kozielska), których zatrudniano do kopania rowów wzdłuż znajdującej się w pobliżu ustalonej w 1939 r. radziecko-niemieckiej linii demarkacyjnej. W l. 1941-43 obóz pracy Żydów został przekształcony w ośrodek zagłady głównie Żydów (z Lubelszczyzny, Małopolski, okolic Lwowa i z zagranicy) i w mniejszym stopniu Polaków. 21 lipca 1944 Bełżec został opanowany przez batalion AK mjr. „Drugaka” Wilhelma Szczepankiewicza w sile 700 partyzantów, którzy utrzymali ten ważny węzeł komunikacyjny do czasu nadejścia wojsk radzieckich.

Kościół paraf. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej, murowany, neogotycki, wzniesiony w l. 1911-12. Obok dzwonnica murowana z 1912 r. Dawna cerkiew greckokatolicka św. Bazylego (obecnie magazyn szkolny), zbudowana w 1756 r. w Lipsku, przeniesiona na obecne miejsce w 1838 r., wtedy przebudowana.

Drewniana, konstrukcji zrębowej, trójdzielna. Pomnik wg proj. Stanisława Strzyżyńskiego stanął na terenie d. obozu zagłady przeznaczonego głównie dla Żydów, istniejącego tu w l. 1940-43 na pow. 7 ha. Ofiary zabijano dusząc spalinami w zamkniętych pomieszczeniach, następnie grzebano w dołach.

Później także ciała palono na stosach. Obsługę obozu stanowili: ok. 60 Niemców SS-manów i ok. 200 Ukraińców z formacji wojskowych współpracujących z Niemcami. Działały także liczące blisko 500 Żydów drużyny grabarzy i rzemieślników.

Na pocz. 1943 r. hitlerowcy rozebrali wszystkie budynki i usiłowali zatrzeć ślady zbrodni. Według niektórych danych mogło tu zginąć ok. 600 tys. Żydów i ok. 1500 Polaków (kierowanych tu głównie za ukrywanie Żydów). Obecnie trwają prace projektowe nad nowym zagospodarowaniem tego miejsca pamięci narodowej i budową mauzoleum. Na cmentarzu paraf, kamienna płyta płk. Zbigniewa Pruchnickiego, powstańca 1863 r. Przy szosie do Tomaszowa Lubelskiego (ul. Lwowska) symboliczny cmentarz żołnierzy Września 1939 r. pierwotnie tu pochowanych, w 1951 r. ekshumowanych na cmentarz przy Rotundzie zamojskiej. Na cmentarzu kaplica z 1947 r. z tablicą poległych żołnierzy. Pomnik przyrody – jałowiec pospolity w formie drzewiastej o wys. 7,5 m i obw. pnia 92 cm (przy drodze polnej odchodzącej od ul. Leśnej). W lesie na Zagórze d. cmentarz choleryczny założony w 1831 r., wykorzystywany także na pocz. XX w. oraz w 1915 r. dla pochówku żołnierzy różnych narodowości zmarłych od ran w szpitalu na Zamulisku. Zachował się typowy krzyż bruśnieński z piaskowca oraz fragmenty nagrobków.