Tomaszów Lubelski

Miasto powiatowe (ok. 21000 mieszk.) położone w dolinie rz. Sołokii, siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej.

Zachował się zabytkowy układ urbanistyczny na rzucie sześcioboku z czworobocznym rynkiem pośrodku, z którego naroży i środków pierzei wychodzą ulice. Na pn. wsch. od rynku drugi rynek – solny. Kościół paraf. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, Świętej Trójcy, św. św. Jana Chrzciciela i Tomasza Kantaryjskiego drewniany, konstrukcji zrębowej, wzniesiony w 1727 r. zapewne z fundacji Michała Zamoyskiego. Kościół jest trójnawowy, pseudobazylikowy z wysuniętym na wsch. prezbiterium zamkniętym prosto. W przedłużeniu naw od zach. dwie lekko wysunięte wieże na rzucie kwadratu. W kruchcie tablica z 1944 r. upamiętniająca żołnierzy AK obwodu tomaszowskiego. W manierystycznym ołtarzu głównym z poł. XVII w. uznawany za cudowny obraz Matki Boskiej Szkaplerznej (73×106) z poł. XVII w., koronowany diademami papieskimi 17 lipca 1994 r. przez nuncjusza apostolskiego arcybiskupa Józefa Kowalczyka. W dolnej części ołtarza relikwiarz z relikwiami św. Feliksa – patrona zakonu trynitarzy (zarówno obraz, jak i relikwiarz pochodzą z nie istniejącego już tomaszowskiego klasztoru Trynitarzy). Obok kościoła dzwonnica drewniana, konstrukcji słupowo-ramowej z 1 poł. XVIII w. Przed wejściem na teren kościelny d. kamienny pręgierz. Za kościołem współczesna Droga Krzyżowa z rzeźbami w piaskowcu wykonanymi przez Jana Pastuszka z Józefowa. Kościół paraf. Najświętszego Serca Pana Jezusa, murowany, wzniesiony w l. 1935-49 wg proj. Jerzego Siennickiego. Trójnawowy z wysoką wieżą usytuowaną od frontu kościoła. Wewnątrz m.in. umieszczony w ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem – z XVII w., późnobarokowa ambona w kształcie łodzi, zespół 24 ławek późnobarokowych, barokowy obraz św. Anny Samotrzeć (wszystkie obiekty pochodzą z cerkwi unickiej w Uhnowie – obecnie Ukraina). Wewnątrz także tablica pamiątkowa ku czci żołnierzy polskich z armii „Kraków” i „Lublin” poległych we wrześniu 1939 r. pod Tomaszowem Lubelskim. Cerkiew prawosławna paraf. św. Mikołaja, murowana, wzniesiona w 1890 r. Wieńczy ją kopuła i 4 wieżyczki. Kapliczka św. Wojciecha, murowana, wzniesiona na przeł. XVII i XVIII w. w miejscu, gdzie istniał wcześniej klasztor Trynitarzy. Zespół gimnazjów (obecnie siedziba liceum ogólnokształcącego) składający się z gimnazjum, bursy i domu nauczyciela, murowany, wzniesiony w 1. 1922-29 wg proj. Zygmunta Minkiewicza. Drewniany budynek herbaciarni – tzw. czajni (w rynku), wzniesiony w 1895 r. z okazji koronacji Mikołaja Ił na cara Rosji, na rzucie litery T, obecnie nie użytkowany. Dom przy ul. Lwowskiej 84, zw. „Peterówką”, murowany, wzniesiony w l. 1933-34 wg proj. Cwirzewicza, w którym mieszkał dr Janusz Peter, lekarz, dyrektor miejscowego szpitala i założyciel muzeum tomaszowskiego (Muzeum Regionalne im. J. Petera, ul. Zamojska 2 – zbiory etnograficzne, archeologiczne i historyczne). Przy ul. Lwowskiej róg Kopernika pomnik upamiętniający żołnierzy września 1939 r., odsłonięty w 1983 r. wg proj. M. i M. Pudelków. Monument symbolizuje Polskę rozdzieloną pomiędzy dwóch agresorów, a na jej tle orzeł w koronie. Pomnik z 1921 r. upamiętniający Konstytucję 3 maja (w rynku), zniszczony w 1943 r., odbudowany częściowo w 1947, uzupełniony do stanu przed zniszczeniem w 1990 r. Pomnik Tadeusza Kościuszki z armatą skierowaną na wschód (ul. Mickiewicza). Pierwotny w nieco innym miejscu ustawiony był na specjalnie usypanym kopcu ziemnym w 1923 r. Zniszczony w 1940 r., odbudowany w 1982 r. z wykorzystaniem zachowanej pierwotnej płaskorzeźby z portretem Naczelnika. W sąsiedztwie nadleśnictwa Tomaszów, w lesie, przy znakowanym na czarno szlaku turystycznym, pomnik upamiętniający defiladę 6 brygady kawalerii przyjętą 20 marca 1921 r. przez Józefa Piłsudskiego. Pomnik odsłonięty w 1936 r. został zniszczony w 1940 r. i zrekonstruowany w 1988 r. Tablica na domu przy ul. Lwowskiej 62 poświęcona ofiarom „Smoczej Jamy”, czyli znajdującego się tu w latach powojennych (1944-56) karceru tomaszowskiego Urzędu Bezpieczeństwa, w którym przetrzymywani byli żołnierze byłej partyzantki (głównie AK i BCh) oraz członkowie powojennego zbrojnego podziemia. Na cmentarzu rzymskokatolickim, d. także greckokatolickim i prawosławnym (przy ul. Lwowskiej), kaplica grobowa Karpińskich, obecnie cmentarna Najświętszego Serca Pana Jezusa wzniesiona w 1867 r., kwatera 357 żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 r. w czasie walk lub zmarłych z ran w tomaszowskim szpitalu (do 1993 r. w sąsiedztwie tej kwatery pochowani byli żołnierze armii niemieckiej polegli we wrześniu 1939 r., po ekshumacji ich szczątki przeniesiono na cmentarz żołnierzy niemieckich w Przemyślu). W 1990 r. z Londynu sprowadzone zostały prochy gen. dyw. Tadeusza Piskora (1889-1951) – we wrześniu 1939 r. dowódcy połączonych armii „Lublin” i „Kraków”. Pochowani są tu także m.in. dr Janusz Peter (1891-1963) – dyrektor miejscowego szpitala i regionalista, i mjr Franciszek Bartłomowicz pseud. „Grzmot” (1891-1964) – komendant obwodu BCh. Wiele kamiennych i żeliwnych nagrobków ma duże walory artystyczne. Na cmentarzu komunalnym (przy ul. Zamojskiej) pochowani są m.in. żołnierze AK i WiN polegli w czasie II wojny światowej i w walkach powojennych. Cmentarz żydowski przy ul. Kruczej o pow. 2 ha, założony w 1627 r., ostatnio starannie ogrodzony i uporządkowany. Zachowały się nieliczne nagrobki. W sąsiedztwie bramy wieloelementowy pomnik z 1993 r. upamiętniający Żydów z Tomaszowa Lubelskiego – ofiary II wojny światowej i odbudowany ceglany ohel z fragmentem kamiennej macewy z grobu rabina.