Lubartów
Miasto powiatowe (ok. 24000 mieszk.) położone na Wysoczyźnie Lubartowskiej, nad Wieprzem. Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej. Ośrodek przemysłu materiałów budowlanych, szklarskiego, garbarskiego, spożywczego. Działa tu Lubartowskie Towarzystwo Regionalne i Muzeum Regionalne.
Miasto założone w 1543 r. staraniem Piotra Firleja herbu Lewart. Do 1743 r. pod nazwą Lewartów. W XVI-XVII w. był znaczącym ośrodkiem arianizmu i kalwinizmu. W 1580 r. odbył się tu synod innowierczy pod przewodnictwem Socyna. Od ok. 1580 do 1598 r. działała słynna szkoła kalwińska, zw. Gimnazjum w Lewartowie, założona przez Mikołaja Firleja. Od 1588 r. prowadzili ją arianie. Słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Po Firlejach właścicielami miasta byli od 1588 r. Kazimierscy, od 1624 r. Ostrogscy-Zasławscy, od 1678 r. Wiśniowieccy, od 1682 r. Lubomirscy i od 1688 r. do 1839 r. Sanguszkowie. W XVII w. rozpoczął się powolny, pogłębiający się regres miasta. W 1744 r. ówczesny właściciel książę Paweł Sanguszko – marszałek wielki litewski odnowił prawa miejskie i ustanowił obecną jego nazwę (od nazwiska protoplasty rodu Sanguszków – Lubarta). Od 1795 r. Lubartów znalazł się w zaborze austriackim, od 1809 r. w Księstwie Warszawskim, od 1815 do 1918 w Królestwie Polskim. 10 maja 1831 r. w pobliżu miasta rozegrała się bitwa liczących prawie 8 tys. żołnierzy oddziałów polskich pod dow. gen. Wojciecha Chrzanowskiego z rosyjskimi pod dow. gen. Gwalberta Cypriana Kreutza. Zaskoczeni Polacy związali siły rosyjskie obroną klasztoru Reformatów i wycofali się z Lubartowa. W 1. 1840-50 działała tu znana fabryka fajansu. W pierwszych dniach powstania styczniowego miasto zostało opanowane przez powstańców przy współudziale miejscowej ludności. 22-23 lipca 1944 r. w wyzwalaniu miasta spod okupacji hitlerowskiej uczestniczyły oddziały 27 Wołyńskiej Dywizji AK. 24 lipca 1944 r. do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej.
Układ urbanistyczny kształtowany od poł. XVI do XIX w. Kościół paraf. św. Anny, murowany, wzniesiono w l. 1733-38 wg proj. Pawła Antoniego Fontany, z fundacji Pawła Karola Sanguszki, w miejscu poprzednich świątyń (m.in. w l. 1557-98 zboru).
Zbudowany na rzucie ośmioboku zbliżonego do elipsy, na planie centralno-podłużnym, jest jednym z czołowych przykładów późnobarokowej architektury sakralnej w Polsce zaliczanym do kościołów grupy lubelsko-włodawskiej. Tu po raz pierwszy Fontana zrealizował swój model świątyni z eliptyczną wysoką nawą poprzedzoną dwuwieżową fasadą oraz z nawiązującymi do wzorów austriackiej architektury przemiennymi niskimi i wysokimi kaplicami obejścia. W ośmiobocznej, trójprzęsłowej nawie znajduje się sześć wielkich późnobarokowych posągów Ojców Kościoła.
W prezbiterium polichromia późnobarokowa z poł. XVIII w. Ołtarz główny z 1738 r. zdobi obraz św. Anny Samotrzeć z 1694 r. Klasycystyczny marmurowy nagrobek Sanguszków pochodzi z 1793 r. Obok murowana dzwonnica, ogrodzenie z bramą i dwiema kapliczkami oraz mansjonaria (obecnie plebania) – wszystkie z poł. XVIII w. wzniesione wg proj. Pawła Antoniego Fontany. Zespól klasztorny Kapucynów. Kościół św. Wawrzyńca murowany, barokowy, wzniesiono w l. 1737-41 r., zapewne wg proj. Pawła Antoniego Fontany. Budowla powstała na rzucie kwadratu, o szerokiej nawie i z parami niskich kaplic bocznych (nad nimi loże). Późnobarokowe ołtarze i ambona z poł. XVIII w. wzorowane na wyposażeniu kościoła Kapucynów w Lublinie, z 9 obrazami Szymona Czechowicza. Obok zachował się murowany klasztor z poł. XVIII w. Ogród klasztorny z XVIII w. Na cmentarzu paraf, murowana, klasycystyczna kaplica z 1840 r. Zabudowania dworca kolejowego, murowane, pochodzą z lat siedemdziesiątych XIX w.
Pałac z 2 poł. XVI w. powstał dla Piotra Firleja jako budowla obronna, przebudowany po 1693 r. dla Józefa Karola Lubomirskiego zapewne wg proj. Tylmana z Gameren. Pałac został zniszczony w 1705 r., odbudowany i rozbudowany (dobudowa 3 kondygnacji i portyku) w l. 1722-41 wg proj. Pawła Antoniego Fontany, następnie przebudowany w 1830 r. wg proj. Adolfa Grzegorza Schucha. Budowla adaptowana była na szpital wojskowy w poł. XIX w., zniszczona w 1918 r., odbudowana po 1925 r. z przeznaczeniem na klasztor, spalona w 1933 r. i wreszcie częściowo rozebrana w 1939 r. Po II wojnie światowej pałac starannie odbudowano i restaurowano. Barokowa budowla powstała na rzucie prostokąta, z 2 alkierzami po bokach, jest trójkondygnacyjna i trzynastoosiowa. Pałac otoczony jest parkiem, założonym w XVII w. na planie geometrycznym, przekomponowanym na krajobrazowy w 1830 r. wg proj. Franciszka Wichrowskiego i w końcu XIX w. wg proj. Franciszka Szaniora.
Murowany dwór z 1 poł. XIX w. (ul. Kościuszki 28a) jest obecnie siedzibą Muzeum Regionalnego (zbiory m.in. z zakresu historii i sztuki zdobniczej). Na cmentarzu paraf, pomnik powstańców 1863 r. oraz kwatera wojenna, w której pochowanych jest 155 żołnierzy polskich poległych lub zmarłych od ran we wrześniu 1939 r. Cmentarz żydowski (ul. Cicha) założono w 1819 r. na pow. 1,17 ha. Zachowało się ok. 30 nagrobków. Z fragmentów pozostałych nagrobków w 1988 r. zmontowane zostało lapidarium-pomnik.