Dęblin – Historia

Jako wieś wzmiankowany w 1397 r. Początkowo należała wraz z okolicznymi wsiami (Mierzwiączka, Modrzyce, Żdżary, Kleszczówka) do dóbr bobrownickich (nazwa od znajdującego się na wsch. od Dęblina miasta – od 1485 r. – Bobrowniki) należących w XV w. m.in. do Tarnowskich, a w XVI w. do Tarłów. W końcu XVI w. dobra bobrownickie przeszły w ręce Mniszchów i pod nazwą dóbr dęblińskich były ich własnością z półwieczną przerwą do pocz. XIX w.

Córka Jerzego Mniszcha – wojewody sandomierskiego – Maryna Mniszchówna (1588-1614) była żoną cara Rosji Dymitra Samozwańca I (1606), a po jego śmierci poślubiła jego następcę Dymitra Samozwańca II (1610).

W poł. XVIII w. ówczesny właściciel dóbr dęblińskich wzniósł dla siebie w Dęblinie rokokową rezydencję. Została ona przebudowana według założeń klasycyzmu stanisławowskiego w końcu XVIII w. przez kolejnego właściciela – Michała Jerzego Mniszcha. Wtedy budowlę otoczono parkiem.

Na pocz. XIX w. Dęblin przeszedł w ręce Jabłonowskich. W 1836 r. książę Antoni Jabłonowski sprzedał dobra dęblińskie skarbowi Królestwa Polskiego. W 1838 r. u ujścia Wieprza do Wisły rozpoczęta została budowa twierdzy wg proj. Iwana Dahna. W 1840 r. car rosyjski Mikołaj I podarował dobra dęblińskie księciu Iwanowi Paskiewiczowi. Pierwszy etap budowy twierdzy pod nazwą Iwangorod (od imienia Paskiewicza, nazwa ta utrzymała się do 1915 r.) trwał do 1847 r. Przesiedlono wówczas mieszkańców Dęblina (do Nowego Dęblina), Modrzyć (do Rycic) i częściowo Mierzwiączki. Na wsch. od twierdzy powstała też nowa osada nosząca nazwę Irena (od imienia żony Paskiewicza), obecnie centrum Dęblina.

W I. 1852-53 w twierdzy odbywał służbę wojskową por. Romuald Traugutt, przyszły dyktator powstania styczniowego.

Po powstaniu 1863 r. nastąpił rozwój osady Irena zamieszkanej w znacznej mierze przez kupców i rzemieślników żydowskich. Przyczyniły się do tego: utrata praw miejskich przez blisko położone Bobrowniki (w 1869), zbudowanie drogi łączącej Iwangorod z drogą Warszawa Lublin, uruchomienie stacji na tzw. nadwiślańskiej linii kolejowej (1877), budowa linii kolejowej Iwangorod-Dąbrowa Górnicza (1885) oraz rozbudowa twierdzy i wzmocnienie jej załogi (1859-78). W końcu XIX w. w twierdzy schronił się car rosyjski Mikołaj II, w tym czasie w Petersburgu szalała epidemia cholery. 10-11 października oraz 22-26 października 1914 r. w sąsiedztwie twierdzy miały miejsce zacięte bitwy wojsk niemieckich i austriackich z rosyjskimi. 13 sierpnia 1920 r. marszałek J. Piłsudski odbył tu radę wojenną z dowódcami armii gen. W. Sikorskim i gen. E. Rydzem-Smigłym. 16 sierpnia 1920 r. Dęblin był miejscem rozpoczęcia kontrofensywy polskiej w ramach bitwy warszawskiej. Uderzającą znad Wieprza w bolszewicką Grupę Mozyrską 4 armia WP (w jej składzie były 14, 16 i 21 DP) dowodził osobiście marszałek Józef Piłsudski.

W okresie międzywojennym w Dęblinie ulokowano wiele jednostek wojskowych i potężne składy uzbrojenia i zapasów. Od 1921 r. stacjonował tu wsławiony w wojnie polsko-bolszewickiej 15 pp „Wilków”. W 1929 r. założono Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa, które obejmowało zespół szkół wojskowych.

W latach trzydziestych częstymi gośćmi w szkole byli znani malarze: Tadeusz Pruszkowski – rektor warszawskiej ASP (stąd wykonywał loty nad Kazimierz Dolny) i Wojciech Kossak – batalista. Przez kilka lat poprzedzających wybuch II wojny światowej mieszkała tu córka tego ostatniego poetka Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – żona oficera lotnictwa. W jej twórczości wiele wierszy zainspirowanych było tematyką lotniczą („Kochanka lotnika”, „Aeroplan”).

We wrześniu 1939 r. Dęblin początkowo broniony był przez Warszawską Brygadę Pancerno-Motorową pod dow. płk. Stefana Roweckiego, znanego w latach okupacji hitlerowskiej jako gen. „Grot” – zwierzchnik AK, później przez 39 DP dowodzoną przez gen. bryg. Brunona Olbrychta i eskadrę lotniczą „Ułęż”. Niemcy zajęli twierdzę 15 września, a wycofujący się żołnierze polscy zdołali wysadzić w powietrze część składów broni, paliw i innych zapasów wojskowych. W październiku 1939 r. do utworzonego w cytadeli obozu przejściowego kierowani byli jeńcy – żołnierze SGO „Polesie”, która swój szlak bojowy zakończyła pod Kockiem. W l. 1941-42 zostało utworzone tu getto dla Żydów, których następnie wywożono do obozów zagłady w Treblince i Sobiborze. W 1941 r. w cytadeli był obóz dla jeńców radzieckich, straciło w nim życie ok. 80 tys. żołnierzy (w miejscu obozu pomnik). W 1943 r. hitlerowcy kierowali także do cytadeli jeńców włoskich. W okolicach Dęblina dużą aktywność przejawiały oddziały partyzanckie AK J. Jaskólskiego „Zagończyka” i M. Bemaciaka „Orlika”. Od 28 lipca do 8 sierpnia 1944 r. na odcinku od Dęblina do Puław I armia WP podejmowała bez powodzenia próby uchwycenia przyczółka na zach. brzegu Wisły, niestety, poniosła duże straty.

Po II wojnie światowej w miejsce CWOL utworzona została Oficerska Szkoła Lotnicza (reaktywowana w Zamościu w 1944 r.), której w 1968 r. nadano status wyższej uczelni i w 1994 r. przekształcono w Wyższą Oficerską Szkołę Sił Powietrznych. Po włączeniu Ireny do Dęblina w 1954 r. zostały nadane mu prawa miejskie.