Chełm – Historia
Najdawniejsze ślady pobytu człowieka na tym terenie sięgają paleolitu (ok. 30000 temu), ciągłość stałego osadnictwa od początków naszej ery. W czasach prehistorycznych był tu gród warowny Lędzian, w X-XI w. jeden z Grodów Czerwieńskich, spornych między państwem pierwszych Piastów a Rusią. Zapewne w 1001 r. wzniesiona została pierwsza świątynia chrześcijańska przez księcia kijowskiego Włodzimierza. Około 1240 r. książę halicko-włodzimierski Daniel, w miejscu, gdzie był gród Lędzian, postawił gród (z latopisów znany jako Chołm), który uczynił stolicą księstwa, a także siedzibą biskupstwa prawosławnego (do końca XVI w.). W 1340 r. zmarł tu bezpotomnie książę halicko-włodzimierski Jerzy VI.
W 1366 r. Chełm znalazł się w granicach Polski. W 1372 r. król Ludwik Węgierski nadał księstwo halicko-wlodzimierskie księciu Władysławowi Opolczykowi, który w 1375 r. założył biskupstwo rzymskokatolickie. W l. 1378-87 księstwo było podporządkowane bezpośrednio Węgrom. Po powrocie do Polski w 1388 r. utworzono odrębną ziemię chełmską, która w 1434 r. weszła w skład woj. ruskiego. Prawa miejskie magdeburskie zostały nadane w 1392 r. W 1417 r. król Władysław Jagiełło ufundował drewnianą katedrę rzymskokatolicką. W 1523 r. miasto otoczone zostało murami obronnymi (rozebranymi w 1788 r.).
W 1595 r. biskupstwo chełmskie obrządku wschodniego przystąpiło jako jedno z pierwszych na ziemiach polskich do unii brzeskiej. Odtąd, aż do XIX w. Chełm był jednym z głównych w Polsce ośrodków Kościoła greckokatolickiego (unickiego). W 1639 r. przy katedrze greckokatolickiej powstało gimnazjum podległe Akademii Krakowskiej.
Najazd Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, którzy w 1648 r. ograbili, a następnie niemal doszczętnie spalili miasto, spowodował jego regres gospodarczy. Kozacy dokonali także masakry mieszkańców miasta (w znacznej części Żydów). W 1669 r. powołane zostało kolegium pijarów – szkoła kształcąca synów okolicznej szlachty. W 1760 r. założone zostało tu unickie seminarium duchowne, a w 1766 r. studium filozoficzne prowadzone przez bazylianów.
Przed rozbiorami Chełm był w woj. ruskim, w l. 1793-95 był głównym ośrodkiem nowo utworzonego woj. chełmskiego. W 1794 r. pod Chełmem miała miejsce bitwa, w której Polacy pod wodzą gen. Zajączka ponieśli w bitwie klęskę z Rosjanami. W 1795 r. Chełm znalazł się pod zaborem austriackim. W l. 1809-15 był w Księstwie Warszawskim, później w Królestwie Polskim. W 1867 r. greckokatolicką (unicką) diecezję chełmską przekształcono w prawosławną (istniejącą do 1915 r.), nastąpiły prześladowania unitów opisane m.in. przez Władysława Reymonta w „Z ziemi chełmskiej”.
Połączenie kolejowe w 1877 r. z Kowlem i Warszawą oraz w 1887 r. z Brześciem wpłynęło na ponowne ożywienie gospodarcze. Pod koniec XIX w. rozwinął się przemysł, głównie związany z rolniczym zapleczem (młynarski, gorzelniany, browarniczy, wytwórnie maszyn i sprzętu rolniczego). Pod wpływem rosyjskich szowinistów i Kościoła prawosławnego, powołujących się na historyczne związki Chełma z Rusią, w 1912 r. utworzono odrębną gubernię chełmską w celu szybkiej jej rusyfikacji, w 1915 r. oderwaną od Królestwa Polskiego.
Traktat brzeski z marca 1918 r. przyznawał Chełm Ukraińcom, jednak w mieście dominowali Polacy i mimo uzgodnień traktatu znalazł się na obszarach, które w listopadzie 1918 r. weszły w skład odrodzonego państwa polskiego. W okresie międzywojennym nastąpił dalszy rozwój miasta. W 1939 r. Chełm liczył 31000 mieszkańców. Podczas okupacji hitlerowskiej, w grudniu 1939 r., Niemcy dokonali deportacji do Sokala (radziecka strefa okupacyjna) ok. 15 tys. Żydów z Chełma. W mieście od października 1940 do października 1942 r. utworzone było getto dla Żydów głównie z pobliskich miasteczek, których hitlerowcy wywieźli później do obozu zagłady w Sobiborze. W l. 1942-44 zorganizowany był tu obóz dla jeńców radzieckich (stalag 319), od 1942 r. więziono także żołnierzy belgijskich i brytyjskich, od jesieni 1943 r. również włoskich.
W l. 1940-44 miasto było ponownie siedzibą diecezji prawosławnej.
22 lipca 1944 r. do Chełma wkroczyły oddziały radzieckie I Frontu Białorusiego. W tym samym dniu przybyła grupa oficerów Wojska Polskiego z manifestem utworzonego wcześniej w Moskwie proradzieckiego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). W latach Polski Ludowej rocznica tego dnia była najważniejszym świętem państwowym. Do 30 lipca 1944 r. Chełm był siedzibą PKWN, stąd nazywano to miasto „pierwszą stolicą Polski Ludowej”. W okresie powojennym nastąpiła rozbudowa przemysłu, powstała wielka cementownia, towarzyszył temu rozwój miasta. Do 1975 r. Chełm był miastem powiatowym i powiatem miejskim w woj. lubelskim. W I. 1975-98 miasto było stolicą województwa.