Biłgoraj – historia

Biłgoraj – historia

Na miejscu późniejszego miasta w poł. XIV w. zostali osiedleni z polecenia króla Ludwika Węgierskiego bojarzy ruscy. W 2 poł. XVI w. Biłgoraj był własnością prywatną i należał do Adama Gorajskiego – podkomorzego lubelskiego. W 1578 r. nastąpiła lokacja miasta na mocy przywileju króla Stefana Batorego. Na przeł. XVI i XVII w. – ośrodek ruchu reformackiego z istniejącym tu w l. 1578-1668 zborem kalwińskim. W poł. XVII w. miasto zostało trzykrotnie ograbione i zniszczone – w 1648 r. przez wojska kozacko-tatarskie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, w 1656 r. przez wojska szwedzkie i w 1672 r. przez wojska tatarskie. W 2 poł. XVII w. w mieście zawiązała się gmina żydowska. W 1693 r. Biłgoraj został własnością Stanisława Augusta Szczuki. Na pocz. XVIII w. kolejne zniszczenia miasta powodują przemarsze wojsk uczestniczących w wojnie północnej. Od 1735 r. włości biłgorajskie przechodzą w ręce Eustachego Potockiego – gen. artylerii litewskiej. Od 1772 do 1776 r. i ponownie od 1795 r. miasto było w zaborze austriackim. Od 1806 r. własność Stanisława Nowakowskiego, d. szambelana królewskiego i posła na sejm z ziemi tarnogrodzkiej. W l. 1809-15 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 Królestwie Polskim. W 1831 r. mieszkańcy miasta i jego właściciel przystąpili do wojny polsko-rosyjskiej, będącej następstwem powstania listopadowego. W 1831 r. włości biłgorajskie zostały skonfiskowane przez władze carskie i nadane rosyjskiemu gen. Walerianowi Płatonowowi. W okresie powstania styczniowego, w l. 1863-64, w mieście i okolicznych lasach aktywna działalność oddziałów dowodzonych przez Leona Frankowskiego, Leona Czechowskiego, Kajetana Cieszkowskiego-Cwieka, Antoniego Jeziorańskiego i Marcina Borelowskiego-Lelewela. W 1864 r. Biłgoraj przestał być własnością prywatną. W 1909 r. w mieście uruchomiono drukarnię hebrajską. W czasie I wojny światowej miasto zostało poważnie zniszczone i wyludnione. W okresie międzywojennym mieszkało tu ok. 5 tys. Żydów. W czasie wojny obronnej 1939 r. Biłgoraj został 8 września zniszczony przez lotnictwo niemieckie, a 11 września podpalony przez niemieckich dywersantów. 16 września 1939 r. miasto zajęte wcześniej przez wojska niemieckie zostało odbite przez oddziały polskie z 11 i 73 pułków piechoty ze składu 23 dywizji piechoty pod dow. płk. Władysława Powierzy. Już jesienią 1939 r. powstały w mieście i okolicach pierwsze komórki konspiracyjne Służby Zwycięstwu Polsce przekształconej w 1940 r. w Związek Walki Zbrojnej, a w 1942 r. w Armię Krajową. Zapleczem dla partyzantów były znaczne kompleksy leśne Puszczy Solskiej i Lasów Janowskich. Do najaktywniejszych należały m.in. oddziały AK Józefa Steglińskiego „Corda”, Konrada Bartoszewskiego „Wira”, Edwarda Błaszczaka „Groma” i Adama Haniewicza „Woyny”. W 1940 r. hitlerowcy zorganizowali getto dla Żydów z Biłgoraja i okolic (zlikwidowane na pocz. 1943 r.), z którego przewożono Żydów do miejsc zagłady (głównie obozu w Bełżcu). W 1943 r. hitlerowcy zorganizowali w mieście obóz dla wysiedlanych z Lubelszczyzny Polaków, przez który przewinęło się ok. 20 tys. osób. W maju 1944 r. w Biłgoraju utworzony był przez hitlerowców obóz przejściowy dla partyzantów ujętych w czasie obław. 24 września 1943 r. partyzanci AK pod dow. kpt. Tadeusza Sztumberk-Rychtera „Żegoty” w sile 100 ludzi rozbili więzienie uwalniając 72 mężczyzn i 6 kobiet. Głównym celem było odbicie prof. dr Ludwika Ehrlicha pseud. „Farley”, członka Okręgowej Delegatury w Lublinie. 4 lipca 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali w lesie Rapy w pobliżu miasta 64 partyzantów AK i BCh pochwyconych głównie podczas bitwy pod Osuchami. Egzekucję poprzedziło nieludzkie katowanie ofiar.

W Biłgoraju spędzili swoje młodzieńcze lata (1917-22) bracia Singer – późniejsi wybitni żydowscy pisarze tworzący głównie w języku jidysz: Isaac (Icchak) Bashevis Singer (1904-91) – autor m.in. „Dworu”, „Spuścizny”, „Szatana w Goraju” i „Sztukmistrza z Lublina”, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1978 r., oraz Izrael Joszua Singer (1893-1944) – autor sag rodzinnych: „Bracia Aszkenazi” i „Rodzina Karnowskich”.

W 1984 r. w Biłgoraju powstała Wioska Dziecięca im. „Dzieci Zamojszczyzny” – placówka wychowawcza będąca zespołem 18 jednorodzinnych domów dla rodzin zastępczych (przy ul. Zielonej).